Yağmur altında bir Samatya

Berken Döner berkendoner@gmail.com

Hagop Baronyan, “İstanbul Mahallerinde Bir Gezinti” isimli kitabında “Samatyalılar kırmızıyı yalnız Paskalya yumurtasında görmek isterler” diyerek bizi uyarsa da ben Samatya sokaklarını bütün gün kırmızı eteğimle dolaştım. O gün daha evvel hiç fark etmediğim gizemli kapılardan içeri girdim, görkemli ağaçların gerisindeki zımnî bahçeleri gördüm. Pekala ben Samatya sokaklarında neyi arıyordum? Bu bilinmeyen kapıların arkasında, geçitlerde, iç bahçelerde, yağmurlu avlularda ne bulmaya çalışıyordum? Anlatayım…

“Surp Dzınunt” sabahı Samatya’daydım. İstanbul’da öylesine büyük bir fırtına vardı ki, ağaçları yerinden ediyordu. Yağmur altına Surp Kevork Kilisesi daha büyüleyici bir görünüm sunsa da, bunun tadını çıkaracak bir durumda değildim. Üşüyordum. Daha evvelki Samatya ziyaretlerimin daima baharlara rastladığını fark ettim; ilkbahara ya da sonbahara. Aslında bana kalırsa sonbaharın birinci günleri, bir Eylül ikindisi, palamutların yeni yeni çıktığı, manav tezgahlarının yemyeşil taze otlarla donandığı vakit Samatya’yı sevmeye başlamanın tam vaktidir. Hani yazdan kalma son sıcaklarda kurumuş otlar, bir kolda tek tük kalmış incirler, terk edilmiş bir istasyon, boyası solmuş bir konutun penceresinde capcanlı duran çingene pembesi bir sardunya, kapı önündeki sandalyesinde gelen geçeni izleyen bir bayan görürseniz bilin ki Samatya’dasınızdır. Buranın erkekleri son derece itimat veren, dürüst insanlardır. Bayanları çalışkan, yaratıcı ve mahirdir. Çocukları sakin, vakur, şımarıklık nedir bilmeyen çocuklardır. İstanbul’da lodos en sert Samatya kıyısından hissedilir. Biraz dikkatli olursanız semte sinmiş Ortodoks havayı da hissedebilirsiniz. Hem de her şeye karşın. Öyleyse bırakalım onlar anlatsın; denizin tabanındaki haç, bayramlık gömlekteki sabun kokusu, kış için hazırlanan reçellerin konduğu büfe, aynalı bir dolap, pencereyi saran sarmaşık, meyyitin çantasından çıkan ayna… Değil mi ki artık Samatya’yı konuşmanın sırasıdır.

Surp Dzınunt sofrası…

SAMATYA’NIN MEŞHURLARI… 

Her “gerçek” İstanbul semti üzere, Samatya’nın da kendine has insanı, meşhurları vardır. Samatya her ne kadar Zilciyan ailesinin fertleriyle özdeşleşse de pek çok ünlü isim bu semtte büyümüştür. Osmanlı coğrafyasında “zil” denilince akla Ermeni ustalar gelirdi. Süreç içinde Ermeni zil üreticilerinden Samatyalı Avedis, başarısıyla başka zanaatkârların önüne geçti. 1623’te Samatya Müşir Süleyman Paşa Sokağı’ndaki kırk beş numarada kurduğu atölyede, kalay ve bakır karışımından kendi özel formülüyle ürettiği bu zillerin ünü, periyodun padişahı Sultan III. Osman’ın kulağına dek gitmişti. Padişah, formülün sahibi Avedis’i saraya çağırtarak, kendisine bir ölçü altın verilmesini emretmişti. Mehter Marşı’nı dinlerken duyulan zil sesleri, bir vakitler bu atölyedeki özel formülle Zilciyanlar tarafından üretilmişti. Kerope’nin oğlu Avedis Zilciyan özel bir alaşım bulmuştu. Bugüne kadar sır olarak saklanan bu alaşımla yapılan ziller, Osmanlı’da mehter grubunda yer alan davul, kös, nakkare ve zurna üzere enstrümanlara eşlik etmişti. Kerope Zilciyan, Ermeni kaynaklarına nazaran Zilciyan ailesinin bilinen birinci üyesidir. 1600’lerin başında Surp Kevork Kilisesi’nin yetimhanesinde yetişmiş ve hayatını kilise çanları yaparak kazanmaya başlamıştır. Özel formülü sır üzere saklanarak aile içerisinde kuşaktan nesile aktarılan zil, Avedis’in oğlu Kerope’nin işleri devralmasıyla dünyaya yayıldı. El imali bu ziller dünyanın dört bir yanında; Londra’da, Paris’te, Viyana’da, Boston’da mükafatlar aldı. Sultan Abdulaziz’in finansal takviyesiyle Zilciyanlar, 1909’da ikinci fabrikayı yurtdışında kurdu. Zilciyan ailesinin ürettiği ziller The Beatles, Pink Floyd, Deep Purple, Cream, Rolling Stones, Guns N’ Roses üzere dünyaca ünlü müzik kümeleri tarafından kullanıldı. Zilciyanların yanında çırak olarak çalışan Hagop Tomurcuk ve Mehmet Tamdeğer, zillerin formülünü koruyarak İstanbul’da üretim yapmayı sürdürdü. 1981’de İstanbul Bağcılar’da açtıkları atölyede birlikte üretim yapmaya başlayan ikiliden Hagop Tomurcuk’un mevti üzerine Mehmet Tamdeğer üretime devam etti. Bugün Mehmet ve Hagop sayesinde zil üretimi devam etmekte ve ardılları, öğrendikleri formülle Zilciyan zillerinin varlığını sürdürmektedir. Günümüzde Samatya’da Zilciyanların çalışmalarına dair fiziki bir yapı bulunmasa da, 2011 yılında onların ismine “Zil ve Caz Festivali” düzenlendi. Şenlikte Arto Tunçboyacıyan ve Kerem Görsev üzere tanınmış sanatkarlar sahne aldı. Günümüzde Zilciyanların atölyesinde o eski görkemli günlerden eser kalmamış. O denli ki kapısında ne bir plaket var ne de bir tabela. Atölye yakın vakte kadar çamaşırhane olarak kullanılıyordu.

DİLBİLİMCİ HRAÇYA ACERYAN

Samatya’nın yetiştirdiği bedellerden biri de Hraçya Acaryan’dır. 1876, Samatya doğumlu bu değerli dilbilimci İstanbul Ermenilerinin lisan ve yaşantısını incelemiş, araştırmış; “Filolojik İncelemeler” ve “Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilerin Rolü” üzere eserler bırakmıştır. Acaryan, semtin hafızasında da epeyce kıymetli bir yere sahiptir. O denli ki Surp Kevork Kilisesi, bu pahalı evladının ismini bünyesindeki salonuna vererek, Hraçya Acaryan isminin Samatya’da yaşamaya devam etmesini sağlamış. Hraçya Acaryan’ı özel bir kişilik yapan etkenlerden biri de Gomidas Vartabed’le olan okul arkadaşlığıdır. Ünlü rahip ve müzikolog Gomidas, bu arkadaşlık sayesinde şimdi İstanbul’a gelmeden İstanbulluların hayatlarını, Pera’yı, Haliç’i en çok da Samatya’yı öğrenmiş.

Orhan Boran, Veysel Atayman, Aydın Boysan da Samatyalı’dır. O denli ki, dünyanın en sardunyalı, en bol çocuklu, en istasyonlu çıkmazı Narlıkapı’yı en hoş Aydın Boysan anlatır: “Şu köşedeki konutta, kuyumcu Sahak Efendi otururdu, kaynanası Araksi, karısı Hayganuş idi, oğlu Agop arkadaşımdı. Bu sokak hala o sokak olarak yaşıyor ve beşerler birbirine yakın yaşıyor. Onun yanındaki konutta, Talia Hanım otururdu. Talia Hanım dünyanın en hoş bayanlarından birisiydi. Talia Hanım’ın sol yanağında, fevkalade hoş bir gamzesi vardı. Talia Hanım’ın bir de oğlu vardı, yaramaz mı yaramazdı. Sonradan o çocuğun isminin Orhan Boran olduğunu anladım. Şu soldaki birinci binada piyano akortçusu Fasulyacıyan otururdu. Fasulyacıyan’ın kızı Suzi, arkadaşımdı. İstanbul’da piyano akortu yapabilen tek adam bizim Fasulyacıyan’dı.”

PİYANONUN SESİNE MANDOLİN SESİ EŞLİK EDER… 

Piyano akortçusu Fasulyacıyan’ı tanımadım lakin mandolin sanatkarı Avedis Arzuman’ı tanıdım. Hasebiyle benim Samatya’mda piyanonun sesine mandolinin sesi eşlik eder. Samatya sokaklarından geçerken, dikkatlice dinlerseniz mandolin sesi duyarsınız. Avedis Arzuman’ın öğrencilerinden birinden geliyordur o ses. O Arzuman ki, yıllar boyunca, Samatya’nın çocuklarına -karşılıksız olarak- mandolin çalmasını öğretendir. 1960, Samatya doğumlu Avedis Arzuman, Güliye Hanım ve Şapkacı Yervant çiftinin birinci çocuğu, Samatya’nın da öz çocuğu olarak dünyaya gözlerini açar. Doğaldır ki, Samatya Surp Kevork Kilisesi’nde vaftiz olur; ilköğretimini Sahakyan Nunyan Okulu’nda tamamlar. Sahakyan Nunyan Okulu demişken, Birinci Dünya Savaşı periyodunda birçok kilise üzere askerî hedeflerle el konulan bu bina, Ermeniler için okul olması dışında da büyük bir kıymet taşımaktadır. 1918’den sonra beş yıl boyunca Anadolu’dan İstanbul’a kaçabilen binlerce Ermeni’nin sığınağı olmuştur. Kentin çeşitli yerlerinde sığınacak diğer yerler olsa da yaklaşık yirmi yıl boyunca Samatya’nın kapıları Anadolu’dan İstanbul’a gelen Ermenilere daima açık kalmıştır. Bu nedenle Sahakyan-Nunyan Ermeni toplumunun hafızasında özel bir yere sahiptir. Sahakyan kökenli Avedis Arzuman, maddi olanaksızlıklar nedeniyle eğitim hayatına devam edemeyince, pek çok Samatyalı genç üzere o da “çarşı” yolunu tutarak kuyumculuğu öğrenir. Zira Kapalıçarşı, Samatya Ermenilerinin doğum yeri ve okuldan sonraki ikinci eğitim yeridir. Hayatı orada öğrenirler. Avedis Arzuman, dünyayı Samatya’dan adımlamaya başlar. Ben kendisini bir Samatya seyahatinde tanıdım. O periyotta tekrar -karşılıksız olarak- “Haseki-Cerrahpaşa-Samatya” seyahatleri düzenliyordu. Bu seyahat kapsamında Bulgur Palas’a da uğramıştık. Baron Avedis’ten o bölgenin kıssasını dinlerken, ahşap bir konutun kapısı sessizce açıldı. Tertemiz giysili, saçı itinayla taranmış bir hanımefendi çıktı konuttan. Gülümseyerek , “Bulgur Palas’ımızı mı anlatıyorsunuz?” dedi. Meskeni dışarıdan görseniz yıkıldı yıkılacak. O kadar nazik bir hanımefendiydi ki artık Bulgur Palas’ın öyküsünü yarıda bırakmış, onunla ilgileniyorduk. “Buyurun bir kahve ikram edeyim” teklifini, teşekkür edip, “bir dahaki sefere” diyerek geri çevirdik. Zira Baron Avedis’in daima ivedisi vardı, daha görülecek yerler vardı. O kahveyi içemediğimiz için içten içe ona kızdığımı hatırlıyorum. Daha sonraki müsabakalarımızda da o günü daima hatırlamıştık; “Ne oldu sanki o mesken? Penceresi sardunyalı, beyaz sabun kokulu… Cerrahpaşa taraflarına yolu düşen olursa haber versin. Orada bir yerlerde son İstanbul direniyor” demiştik. Kimsenin yolu düşmedi. Bu gerçek, inandırıcı, hoş insanı geçtiğimiz yıl kaybettik. Samatya’nın son şahitlerinden, tanıdığım en güzel yürekli insanlardan Avedis Arzuman artık ortamızda değil. Gittiğimiz yerlerde biraz oyalanan olursa “Geç kalıyoruz, daha gezilecek çok yer var” diye artık kimse bizi tatlı sert azarlamıyor. Münasebetiyle her Samatya gezintisi yarım kalıyor. Surp Dzınunt sabahı beni karşılayan Besse ile her bir ortaya gelişimizde onu anmaya devam ediyoruz. Tıpkı o sabahın onun “isim günü” olduğunu hatırlamamız üzere.

Besse, her ne kadar Samatya’da yaşıyor olsa da, aklı da kalbi de geride bıraktığı memleketinde Sasun’da kalmış. Surp Dzınunt Yortusu için hazırladığı sofrasında Sasun Ermenilerinin çok sevdiği “khus, tutu, çir, şaran” üzere yiyecekleri görünce kelam dönüp dolaşıp Sasun’a geldi doğal olarak. O gün bana, “Samatya’daki yokuşlar bana memleketimi, Sasun’u hatırlatıyor. Dağlık bölgeleri seviyorum. Samatya’nın yokuşları da bana orayı hatırlatıyor. Her yokuş sana denizi gösterir Samatya’da. Bu yüzden her yokuş başlı başına bir kişiliktir, hayatı temsil eder aslında” dedi. Samatya’ya biraz da bu gözle bakıyorum artık. Yağmur hızlanmış, rüzgarın uğultusu artmış, kilisedeki merasim de bitmişti. Son derece şık ve sevinçli eş, dost ve akraba Surp Dzınunt sofrası için Besse’nin konutunda buluştu. “Anuşabur”un yanına, mesken sahibinin değişmez ikramı sütlaçlar eklendi. Duayla başlanan yemeğe, orada olmayanlar anılarak devam edildi. Ailenin en büyüğü, “yaya”sı her lokmada askerdeki torununu andı. Yıllar öncesinin üst kat komşusu bile unutulmadı bu sofrada. Samatya’nın son Rumlarından Zeferita hanımın kulakları çınlatıldı. Sasunlu Ermeni ile Samatyalı Rum aile kültürel açıdan büsbütün faklı çizgilere sahip olsalar da yıllarca hayatı birlikte paylaşmışlar. Zeferita hanım, uzun vakit evvel Yunanistan’a, akrabalarının yanına taşınırken en kıymetli eşyası saydığı çini sobasını da komşusu, can dostuna yadigar bırakmış. Bu çini soba ailenin en özel eşyalarından biri olarak yıllarca saklanmış.

.

SAMATYA BÜYÜK BİR EVDİR… 

Besse’nin konutundan ayrıldığımda yağmur dinmişti. Artık daha güzel anlıyordum ki Samatya büyük bir konuttur. Gedikpaşa’dan Kadırga’ya inen, denize açılan sokaklardan, Samatya’ya kadar birebir rüzgar eser. O rüzgara Samatya Sahaf’ın kitap kokusu karışır. Samatya Sahaf, Samatya’nın ünlü Marmara Caddesi’nde. Sahibi İhtilal Tarım, bugünlerde kitaplardan çok kedi yavrularıyla ilgileniyordu. İşte dükkanın kapısının önünde iki sarı kedi yavrusu. Oktay Rifat’ın şu dizelerini hatırlıyorum: “Niko’nun kahvesinde anılar ayaklarınızın ortasında oynaşan kedi yavruları üzere / birini alıp dizinize koyarsınız.” İhtilal, kedi yavrularından birini alıp dizine koydu. Az sonra sıcacık çaylarımız geldi. Devrim’in gözleri görmüyor fakat öteki duyuları gözlerinin fonksiyonunu de ziyadesiyle üstlenmiş. Kitapları cinslerine nazaran raflara sıralamış. Hangi cins kitabın hangi rafta olduğunu biliyor. Üstüne fiyatlarını yazdığı kitaplardan isteyen olursa, ilgili rafa yönlendiriyor. Beşerler istedikleri kitabı kendileri buluyor, fiyatını söylüyorlar ve ödüyorlar. İhtilal, “Benimki self servis sahaf” diyor. Edebiyatı yakından takip ediyor. ODTÜ mezunu, sinema alanında yüksek lisans yapıyor. Samatya Sahaf’a uğrayan bir kitap kurduyla, Devrim’in konuşmasına şahit oluyorum. Kitap kurdu, “Kitaplığımda, Nazım Hikmet’in ‘Benerci Kendini Niye Öldürdü’ isimli kitabının birinci baskısı var” diye övünüyor. İhtilal, “Kapağında Fikret Mualla’nın resmi var” diyor. Aşkolsun Devrim! İşte sahaf! Bunun üzerine kitabın sahibi anısını anlatıyor: “Üniversitede, yerleşkenin bahçesinde çimlerde otururken, bir öğrencinin de bu kitabı çantasından çıkarıp üzerine oturduğunu gördüm, bir gazeteyle değiş-tokuş yaptım.”  İhtilal, “Benerci kendini bu yüzden öldürdü” diye karşılık veriyor. Gülüyoruz.

.

Bu hoş sohbetten ayrılıp, çabucak karşımızdaki Surp Kevork Kilisesi’ne de uğramayı ihmal etmiyorum. Surp Kevork Kilisesi bütün tarihi görkeminin ötesinde benim için küçük Mardik ve Takuhi hanım demekti. Bu kiliseye ne vakit gelsem, Takuhi hanımı vicdan azabı, tasa ve umut karışımı bir hisle üvey oğlu Mardik’i ararken hayal edip, hüzünlenirim. Burada kelamı Takuhi Tovmasyan’a bırakıyorum: “Gazaros Efendi, Sofik isminde hoş bir bayanla evliymiş; Garbis, Agavni ve Mardik isminde üç çocukları varmış. Genç anne veremden ölünce Gazaros Efendi üç çocuğuyla dul kalmış. İkinci sefer evlenmek için İstanbul’da hangi kızı istemişlerse üç çocuklu dul bir adamla kimse evlenmek istememiş. Sonunda gelin adayını köylerinde yani Çorlu’da aramaya başlamışlar. Çorlulu, inatçılıklarıyla ünlü Sarmısaklıyan ailesinin kızı Takuhi’yi razı edip kelam kesmişler. Taze gelin fakat telini duvağını çıkardığında öğreniş evlendiği adamın çocuklarının iki değil üç olduğunu. Oysaki çocukların sayısında küçük bir iskonto yapmışlar. Takuhi Hanım, üç değil beş çocuk olsa yeniden de bakardım lakin ben kandırdınız diye tutturup Mardik’i Çorlu’ya göndermiş.”

KÜÇÜK MARDİK’İN YOLCULUĞU… 

İşte kıssa bu türlü başlıyor. Küçük Mardik’in gidiş o gidiş… Çorlu’dayken tehcir başlıyor ve küçük Mardik tehcir seyahatinde kayboluyor. “Orta sıra Samatya Surp Kevork Kilisesi’nin avlusuna tehcir kalıntıları geldi diye bir haber çıkarmış, Takuhi yayam babamın elinden tutup, Mardik’i bulurum hevesiyle koşarmış Surp Kevork Kilisesi’ne. Ne gören çıkmış, ne bilen” Surp Kevork ya da halk ortasında bilinen ismiyle “Sulu Manastır” Fatih ilçesinin üçüncü büyük kilisesi ve İstanbul’daki en eski Ermeni kiliselerindendir. O denli ki Fatih Sultan Mehmet tarafından Ermeni Patrikliği’ne tahsis edilmiş, birinci Patrikhane kilisesi olmuştur. Kilisenin avlusunda çok eski, dev bir çan duruyor. Orda dinlenen, eski bir vakit üzere. Yenisiyle değiştirilmiş. Bu eski çan çok yüksek bir ses kalitesine sahipmiş. O denli ki, sesi ta Topkapı’dan duyulurmuş. Hatta Kınalıada’dan bile duyulduğunu söyleyenler var. Çan birinci kullanıldığında, etraftaki konutların camları kırılmış. Bu yüzden çanın tokmağına bez sarmışlar.

Samatya her ne kadar görkemli Bizans geçmişiyle, kiliseleriyle, meydanıyla ünlü olsa da yazmacılık da Samatya tarihinde kıymetli bir yere sahip. Yazmacılık oyulmuş kalıplar kullanarak, çeşitli boyalarla bu işe uygun özel kumaşlar üzerine baskı yapılarak elde edilen bir kumaş süsleme sanatı. Uzun yıllar boyunca giysi süslemelerinden tutun yer süslemelerine kadar pek çok yerde kullanılmış. Başörtüsü, bohçalar, yorgan yüzleri yapılmış. Eski İstanbul’da çeyizlerin en pahalı modüllerini oluşturmuş. Bu iş için kullanılan kumaşlar da özel. Bir vakitler Samatya ve Kumkapı kıyıları boyunca yazma kurutanları görmek mümkünmüş. Aydın Boysan, Samatya’nın “yazmacılık” tarihine ait bize şunları anımsatır: “Narlıkapı kıyılarında ‘Yazmacılar’ çalışırdı. Yazma bizim yüzyıllardır uygulanan, kendine has teknikle yapılmış, eşarp üretimimizdi… Tabir yerindeyse…Bu iş, bir baskı tekniği ile yapılırdı. Emprime gibi(…) Sur duvarlarının üzerindeki iki çeşit güzel görüntüden birincisi, binlerce yazmanın hayranlık veren renk cümbüşüyle, kurutulmak için asıldığında esintilerle uçuşmasıydı. Seyrine doyum olmazdı.

Bir vakitler Samatya’da kıyı boyunca uçuşan yazmalara çirozlar da eşlik etmişti. Boysan, çirozları da şöyle hatırlatmaktadır:

“İkincisi ise her yaz mevsiminde, on binlerce yüz binlerce uskumru balığının güneşte kurutularak çiroz yapılmasıydı. Temizlenmiş uskumrular ikişer ikişer kuyruklarından bağlanarak kazıklara gerilmiş iplere asılırdı. Evvel sirkeye yatırılmış dövülmüş çirozun, zeytinyağlı ve dereotlu nefis salatası, fukara yiyeceğiydi. Aklımda çiftinin 2,5 kuruş olduğu kalmış.” (Boysan,2004: 52)

Samatya Meydanı’na gelince bu kış gününden kaçıp bir kafeye sığındım. Samatya Sahaf’tan aldığım Yannis Ritsos’un “Helena&Nöbetçi” kitabını okumak için masaya koydum. O sırada kuvvetli bir rüzgar çıktı ve sahaftan aldığım epeyce yıpranmış kitabın sayfalarını Samatya Meydanı’na dağıttı. Kafenin garsonları tek tek sayfaları yakalamaya çalıştılar. Az sonra toplayabildikleri sayfaları getirip masama bıraktılar. O sayfaların ortasından bir sap nergis çıktı. Hala düşünüyorum, o nergis sayfaların ortasına ne vakit girdi?

Kaynaklar: 

• Hagop Baronyan, İstanbul Mahallerinde Bir Gezinti, Can Yayınları, 2014
• Kevork Pamukciyan, “Ermeniler”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.6, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayın.
• Nursel Gülenaz, Oya Koca, İstanbul’un Tarihi Yarımadası Yedikule Samatya, Remzi Kitabevi, 2018.
• Orhan Türker, Psomati’dan Samatya’ya – Bir Bizans Semtinin Öyküsü, Sel Yayıncılık, 2010.
• Veysel Atayman, Samatya, Dinmeyen Tını, Heyamola Yayınları, 2010.
• Takuhi Tovmasyan, Sofranız Şen Olsun, Aras Yayıncılık, 2004.
• Aydın Boysan, Nereye Gitti İstanbul? İstanbul: Yapı Kredi Yayınları., 2004.