A’dan Z’ye bir garip Orhan Veli

ÂLİM KAHRAMAN

Orhan Veli’nin külliyatı Kırmızı Kedi Yayınevi’nce altı kitap halinde yayımlandı. Şiirleri başta olmak üzere, bütün yazıları, kıssaları, mektup, anket ve mülâkatları; ilaveten çeviri şiirleri ve tiyatroları titiz bir çalışma ile bir ortaya getirilmiş.

Toplam 1650 sayfadan kelam ediyoruz. Ayrıyeten, telif sorunu aşılamadığı için, çeviri ve mektuplarının kimileri da bu toplama dâhil değil. Önümüze çıkan bu yekûn, otuz altı yaşında hayata veda eden bir şair için az değil. (Bu kadar ummuyor olmalıyım ki hatta biraz da şaşırdım.)

Süratle bir göz atma fırsatım oldu bu toplama. Birtakım kitapları da baştan sona tekrar okudum. Eleştirilen ve paha verilen taraflarıyla artık edebiyat tarihimizin malı olmuş bir isim üzerinde tekrar düşünme imkânım oldu.

Orhan Veli’yi uçarılık izlenimlerinin bilakis kendi sıkıntıları içinde sorumlu ve istikrarlı buldum. Devrinde tuhaf ve “garip” bulunan algılarının ötesinde şiire, edebiyata içerden yaklaşan sahih bir tarafı olduğunu fark ettim. Onda zihinsel aktivitenin daima işleyiş halinde bulunduğuna tanıklık ettim.

SİYASİ HAVADAN ETKİLENDİ

Yeteneğinin hudutları üzerine konuşmak farklı bir sorun..

Yıkıcı istikametleri bulunan başka edebiyatçılar üzere (mesela Namık Kemal) o da polemiğe sarılıyor sık sık. Bilhassa 1946 sonrasındaki siyasî havadan etkileniyor. Kendini söze yol arayan dinî içerikten rahatsız oluyor. Bu kıpırdanışlara, özü temsil etmeyen örnekler üzerinden karşı çıkıyor. Yeniden polemik yani!

Şuna da dikkat ettim. Şiir lisanının süs öğelerinden kurtarılmasına hayatını ve sanatını adarken bir yerde Yahya Kemal’in “beyaz Türkçe” anlayışına yaklaşıyor şair. Ölçüye ve kafiyeye dayalı şiiri geride bırakmak isterken kendinden önceye toptan karşı çıkıyor üzere görünse de Pir Galip, Yahya Kemal –bir modül Tevfik Fikret- onun oklarından uzak kalır. Hatta Ahmet Haşim’in Türk şiirine getirdiği yeniliği de takdir eder: “Haşim kalıbı kırmıştır lakin müstezatlarıyla değil, şiiriyle kırmıştır” der. (Şu da aklıma geldi burada: Lisanda benzetme, istiare üzere edebî sanatlara karşı olmasına karşın Tanpınar’ın metaforik lisanına bir kez bile sataşmaz şair. Buna sebep yalnızca Ankara Lisesi’nde onun öğrencisi olması değildir herhalde.)

Cahit Tanyol’un aktardığına nazaran, Yahya Kemal’in kişi olarak Orhan Veli’ye sempatisi vardır. Onun şiirini “tatlı ve sevimli” bulur. Fakat “şiir raison-akıl olmadığı üzere, onun bir oyunu da değil. Şiir hissin lisan haline gelmesidir. Orhan’ın yaptığı ise nükte.. Nükte hissin değil aklın bir yaratmasıdır” der.

Yahya Kemal’e hak vermemek mümkün değil. Yeniden de bu tanıma yüzde yüz uymaz Orhan Veli’nin sanatı. Onun şiirinde nükteyi aşan haller de vardır. Yeniden Tanyol’dan devam edelim. Yahya Kemal, “Ver elini Edirne şehri” dizesini örnek vererek, Orhan Veli’de, lisanın ulaştığı “rahat ve neşeli” söyleyişe dikkat çeker. Cahit Tanyol da bir adım daha ileriye gidip Orhan Veli’nin “Dizi dizime paha bir tazenin” dizesini Yahya Kemal şiirinin lisan zevkine bağlar.

YAHYA KEMAL CENAZEYE GİTMEK İSTER

Orhan Veli’nin ani vefatına üzülenlerden biri de Yahya Kemal’dir. O gün cenazeye gitmek üzere hazırlandığı halde, son anda vazgeçer. Bunu gazetelerin berbata kullanmalarından çekinir: “Şiiri bizim anladığımız üzere düşünenlerin yolunu şaşırtabiliriz” der.

Orhan Veli Külliyatının bir kitabı da öykülere ayrılmış. Şairin 1947–49 yıllarında yayımlanan altı kıssasıyla kimi çeviri kıssalarına ayrılmış bu cilt. Lisan yalınlığı bu metinlerde de çabucak dikkati çekiyor. Devrinin öykü varlığı içinde bir yer ve bedele sahip onlar. “Kan” kıssasında Sabahattin Ali havası seziliyor. Öteki kıssaları daha çok Sait Faik’e yakın. “Küçük Burujuva” hayatından kaçma, halktan beşerler içine karışma, onların dostluk atmosferinde rahat etme üzere temaları işliyor. “Öğleden Sonra” kıssasında, anlatıcı kişi, Üsküdar kıyısında bir balıkçı teknesinde kuruluvermiş alkollü bir sofradadır. Ellerindeki balıkları çabucak bitişikteki portatif lokantaya kızarttırırlar. Hizmeti, lokanta sahibinin eli yüzü düzgün, mahir kambur kızı yapmaktadır. Kızın –adı Ayşe- üzerinde “Kapalıçarşı zevkine nazaran alafranga sayılabilecek bir entari” vardır. Ayşe, işini o kadar doğal bir formda yapmaktadır ki oraya yakışmaktadır. “Kimi adamlar derler ki ‘Aşk insanı güzelleştirir’miş. Orasını bilmem; lakin iş güzelleştiriyor.”

Yansıttığımız bu atmosfer içinde, yazarın/şairin sanat ve toplum algısını yapan tüm ögeler yerli yerindedir. Küçük Burjuva anlatıcı, ortalarına karıştığı balıkçılar, onların ikram sevgileri, insan sıcaklığıyla karışmış rahatlıkları, halktan bir kız ismi Ayşe, işe ve çalışmaya verilen paha.. Dediğimiz üzere bu atmosfer bize, hikayede devrin öncü ismi Sait Faik’i çağrıştırır. Ama şunu unutmamalı, Orhan Veli’nin metinleri yeniden de kendine mahsustur sonuç prestijiyle. Kıssa denildiğinde, Orhan Veli için, o sıralar M.Ş.E imzasıyla yapıtlarını yayımlayan Memduh Şevket Esendal’ı da unutmamak gerekir. Esendal’ın siyasî kimliğinden ötürü edebiyatta ismini açık olarak kullanmamasına kızsa da kıssalarını beğenir. Yazılarında tekrar tekrar ismi geçen isimdir Memduh Şevket Esendal..

Yayın Direktörlüğünü Enis Batur’un yaptığı Kırmızı Kedi Yayınevi’nce Necati Tonga ve Tahsin Yıldırım tarafından yayımlanan Orhan Veli Külliyatı üzerine yazdığım bu yazıyı Orhan Veli’nin kısa bir şiiriyle bitirmek istiyorum. (Bu şiir Öyküler kitabının başına da konulmuş):