Sanatçının ruhunu suya resmettiği sanat: Ebrû sanatı

Ebru sanatı kitre ile ağırlaştırılmış suyun üzerine boyalar ile desenler yapılması ve bu desenlerin kâğıt üzerine aktarılmasıdır. Ebru sanatı özünde bir süsleme sanatıdır. Sanatkarın ruhunu suya resmettiği sanattır.

Ebrû sanatında Her bir ebrunun tek olması yani öteki bir benzerini yapmanın mümkün olmaması, ayrıyeten süratli sonuç alınabilmesi öğrenmek isteyenlerde de heyecan uyandırıyor.

Su, boyalar, desen, ve son olarak bunların kağıtla birleşmesiyle harika bir ahenk ortaya çıkıyor. Gelin Ebrû sanatının yararlarını, nasıl yapıldığını, tarihte ebrû sanatının nasıl bir değere sahip olduğunu, meşhur ebrû ustalarını birlikte keşfedelim…

EBRÛ SANATININ TARİHÇESİ

XVI. asır ortalarında Mîr Muhammed Tâhir tarafından Hindistan’da yapılmaya başlandığı rivayet olunan ve o vakitler ebrî diye anılan ebru sanatının, buradan İran’a ve daha sonra İstanbul’a kadar yayıldığı da kabul edilir. Birebir yüzyılın sonlarında, İstanbul’dan Avrupalı seyyahlar tarafından kendi memleketlerine götürülen ebru kâğıtları evvel Almanya’da, sonra da Fransa ve İtalya’da “mermer kâğıdı” yahut “Türk mermer kâğıdı” ismiyle tanınıp benimsenmiş ve oralarda da yapılmaya başlanmıştır. Vakit içinde İngiltere ve Amerika’ya da yayılan ebru kâğıdı, her ülkenin sanat anlayışına nazaran bir farklılık kazanmıştır.

Kaşa emsal hallerde ihtiva ettiğinden, bu sanatın Farsça’da “kaş” mânasına gelen ebrû sözüyle isimlendirildiği rivayet edilir.

Osmanlı periyodunda de ebru sanatı çok ilgi görmüş, değerli bir iş kolu olmuştur.

EBRÛ SANATININ YARARLARI

Ebru sanatının rûha âlâ gelen bir tarafı elbette var ve nasıl yapılduğını yazmadan evvel yararlarından bahsetmek istedik.

• Ebrû öncelikle sabrı ve kabullenmeyi öğretir.
• Denetimin büsbütün ebrû yapan şahısta olmaması takıntıları azaltır.
• Ebru yapan kişi, his ve fikirlerini renk ve desen olarak dışa vurabilir.
• Kişi dikkatini suya ve renklerin hareketine yoğunlaştırdığında gerginliği azalır.
• Ebru yaparken kişi , kendisini yine keşfedebilir, kendisiyle ilgili orijinal bir bakış açısı kazanabilir.
• Üretmek ve ürettiğinin beğenilmesi kişinin özgüvenini artırır.
• Çocuklarda hareketleri denetim etmeyi, ince motor gelişimini kazanmayı sağlar.

EBRU SANATI İÇİN HANGİ GEREÇLER GEREKLİDİR?

Düzgün bir ebru sanatı yapıtı verebilmek için kullanılan materyaller büyük ehemmiyete sahiptir. Bu sanatta ne su olağan bir sudur ne de boyalar bildiğimiz boyadır.  Fırçaların ve boyanın kalitesi, oda sıcaklığı, ebru sanatının kalitesini etkileyen etkenler ortasındadır.

• Kâğıt,
• Kitreli su,
• Toprak boya,
• Sığır ödü
• At kılı,
• Tarak,
• Gül kısmı,
• Tekne

EBRU TEKNESİNİN VE BOYALARIN HAZIRLIK KADEMESİ NASILDIR ?

Ebrû sanatının icra edilmesi için yalnızca gereçleri almakla yetmiyor. Kitreli su, öd üzere gereçlerden oluşan bu tekneyi hazırlamak için biraz emek ve sabır gerekiyor. Zati emeğin olmadığı yerde sanat düşünmek olası değildir.

Ebruculukta kullanılan boyalar tabiattaki renkli kaya ve topraklardan elde edildiği için “toprak boya” ismiyle anılır ve suda erimediği üzere içlerinde yağda bulundurmazlar.. Bundan öbür kimi doğal boyalarla da (lâhur çividi, lök …) renk zenginliği arttırılır.

Boyalar dövülerek ve taş üstünde biraz su ilâvesiyle uygunca ezilerek kullanıma hazır hale getirilir. Ebru imalinde gerekli olan ebru teknesi, kullanılacak kâğıdın enine ve uzunluğuna uygun ebatta ve 6 cm. derinliğinde, tercihen çinko yahut galvanizden yapılmış dikdörtgen biçiminde bir kaptır.

Teknenin içine konulacak suya yoğunluk ve yapışkanlık vermek, böylelikle serpilen boyaların teknenin tabanına çökmesini önlemek için kullanılan ve geven isimli dikenin  gövdesinden sızan kitre, krem renginde gayri muntazam plakalar yahut şeritler halindedir.

Suda bekletilerek erimesi sağlanır ve bir torbadan süzülür. Bir tekne kitreli su yaklaşık 600 ebru kâğıdı çıkarabilir. Batı dünyasında kitre yerine deniz kadayıfı kullanılmaktadır. Kitreli suyun üstüne serpilen renklerin birbirine karışmadan yayılması için, satıhta yayılmayı sağlayan safra asitleri içeren sığır ödü evvelden her boyanın içine ek edilir. Fazla öd içeren boya fazla yayılır.

Ebru imalinde sonradan ek edilen her renge, evvelki renklerin ortasında kendisine yer açabilmesi için daha fazla öd koymak gerekir. Ebruculukta çağdaş fırçalarla tarzına uygun halde boya serpilemediğinden, ince ve düz bir değneğe  gevşek olarak sarılmış at kuyruğu kılından fırça kullanılır. Tahta çıta üstüne makul sıklıkta ince teller saplanarak elde edilen tarak, taraklı ebru imalinde kullanılan bir alettir. Serpilmiş boyalara biçim vermek için ince, boya damlatmak için kalınca tel çubuk kullanılır. Evvelden bu gayeyle tek at kuyruğu kılından faydalanılmıştır.

EBRU FORMLARINA VERİLEN İSİMLER

Ebru kâğıdı şu halde elde edilir: Tekneye konulan kitreli suyun üzerine, içine öd ek edilmiş olan boyalar fırça yardımıyla ve her tarafa istikrarlı bir biçimde serpilmeye başlanınca renkler suyun yüzeyine bulut kümeleri üzere yayılır. Her yeni atılan renk, içerdiği öd ölçüsüne nazaran daha evvel atılanları itip sıkıştırarak kendisine yer açar, bu üsluptaki ebruya battal ebrusu ismi verilir.

Tıpkı biçimin somaki mermerini hatırlatan renkte yapılan cinsine somaki ebrusu denilir.

Renkler battal ebrusu hazırlar üzere serpildikten sonra tel çubuğun ucu kitreli suya dokundurulup evvel üstten aşağıya yahut sağdan sola, sonra da aksi tarafta keskin ve düzgün hareketlerle bütün yüzeyde yürütülürse ortaya çıkan ebruya tarama (gelgit) ebrusu, tel çubuğun hareketleri sistemsiz ve dairesel olursa şal örneği, tel çubuk yardımıyla muhitten merkeze hakikat helezonî hareketler yapılırsa bülbülyuvası ismiyle anılan ebrular meydana gelir.

Yeniden renkler battal ebrusundaki üzere serpilip tarak denilen alet, telleri kitreli suya girecek formda teknenin üstünde dolaştırılırsa taraklı ebru oluşur. Evvel tarama ebrusu yapılıp sonra taraklı ebru haline getirilirse daha da hoş bir imaj elde edilir. Bütün bu ebru çeşitlerine son olarak yayılmayan bir koyu renk serpilmesiyle serpmeli ebru oluşmuş olur. Teknedeki kitreli su kullanılıp kirlendikçe serpilen renkler bazan kum üzere noktalanmaya başlar, buna kumlu ebru ismi verilir. Buraya kadar sayılan ebru çeşitleri hafif renkler serpilerek yapılırsa hafif ebru ortaya çıkar ve özellikle sınır kitâbeti için cazip bir yer hazırlanmış olur, bu türlü kâğıtlar ayrıyeten âharlanır.

Bunlardan diğer bir ebru çeşidi daha vardır ki tanınmış ebruculardan Ayasofya Camii hatibi Mehmed Efendi (ö. 1773) tarafından icat edildiği için hatip ebrusu ismiyle tanınır. Bunda, hafif renkli taban üstüne tel çubuk yardımıyla kuvvetli renklerden birer damla bırakılır, istenirse iç içe birkaç renk daha konabilir. İnce bir iğne bu kat kat renkli dairelerin içinde sağdan sola, üstten aşağıya birkaç sefer hareket ettirilir ve çarkıfelek, yürek, yıldız üzere formlar elde edilir. Buna bağlı olarak çiçek formları de yapılmak istenmiştir. Fakat birinci kere M. Necmeddin Okyay (ö. 1976) eliyle doğal haline en yakın çiçekli ebrular (lâle, karanfil, hercaî menekşe, gelincik, gonca gül, kasımpatı, sümbül) yapılması başarılmış, onun talebesi Mustafa Düzgünman (ö. 1990) da bunlara papatyalı ebruyu ek etmiştir. Çiçekli ebrular sanat tarihimizde “Necmeddin ebrusu” ismiyle tanınır.

Teknede istenilen şekilde hazırlanan ebru, teknenin üstüne sağdan yahut soldan yavaşça yatırılan ve 15 saniye kadar bekletilen kâğıda bütün hoşluğuyla geçer. Ebruyu yapan bireyden tarafa olan köşelerden tutulup kaldırılan kâğıt öne hakikat çekilir ve uzun çıtalar üstüne serilerek gölgede kurumaya bırakılır.

Teknede yapılan nakışlar lakin bir tek kâğıda geçirilebilir. Bir kere yapılan ebrunun birebiri bir daha tekrarlanamaz, lakin gibisi yapılabilir. Bundan ötürü her ebru, asla kopya edilemeyecek bir sanat yapıtı vasfını taşır.

TARİHİN BİLİNEN EN UYGUN EBRU USTALARI

Şebek Efendi, Hatib Efendi, Pir Sâdık efendi, Hezarfen Edhem Efendi, Nâfiz Efendi, Sâmi Efendi, Aziz Efendi, Necmeddin Okyay, Abdulkadir Kadri Efendi, Bekir Efendi, Sâmi Okyay, Sâcid Okyay, Mustafa Düzgünman, Niyazi Sayın.

Günümüzde Ebru sanatı, 2014’te Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) tarafından Türkiye ismine “Dünya Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi’ne alınmıştır.