Şimdiye Kadar Uygulanmış, Etkili Olduğu Kadar Ürkütücü 11 Psikoloji Deneyi

Robbers Cave deneyi, Oklahoma devlet parkında 11 yaşındaki erkek çocuklardan oluşan iki kümeyle yapılmıştır. Deney, insanların nasıl kolay kolay küme kimliğine adapte olduğunu ve kümenin dışındakilere önyargı ve düşmanca tutumlar göstererek dejenere olduğunu gösteriyor. Araştırmacı Muzafer Sherif 3 seri deney yapmıştır. Birinci deneyde kümeler ortak bir düşmana karşı bir ortaya getirilir. İkinci olarak kümeler araştırmacılara karşı bir ortaya gelir. Son olarak da deneyde kümeler birbirlerine karşı konumda olurlar.

Çok tenkit alan bu deneyde araştırmacılar insanın kalbindeki şeytani derinlikleri su yüzüne çıkartmış ve kısa bir mühlet sonra deney sonlandırılmıştır. Psikolog Philip Zimbardo, iştirakçilerini “mahkum” ve “gardiyan”lar olmak üzere iki kümeye ayırır. Deney Standford Üniversitesi’nin bodrum katında oluşturulan yapay bir hapishanede gerçekleştirilir. Mahkumlar evvel tutuklanıp, tüm giysileri çıkarılarak aranmış, saçları traş edilmiş ve öteki suistimallere maruz kalmıştır. Gardiyanlara ise jop vermiştir. Mahkumlar ikinci günde isyan eder ve buna rağmen gardiyanların karşılığı süratli ve şiddetli olur. Çok geçmeden, gardiyanlar kendi rollerini başkalarını kışkırtarak ve suistimal ederek büsbütün benimser, mahkumlar ise daha uysal ve itaatkar davranır. Bu deney insanların şeytani eğilimlerini doğrulayan bilimsel delillerden biridir. Deneyin 14 gün sürmesi tasarlandığı halde, artan şiddet sebebiyle 6 günde bitirilmiştir.

1963’te psikolog Stanley Milgram, insanlara ziyan verilmesi emredildiğinde insanların otoriteye olan itaat eğilimlerini test etmek için bir deney düzenler. Dünya hala İkinci Dünya Savaşında Almanya’da dehşetli şeylerin nasıl gerçekleştiğini merak ediyor. Milgram’ın denekleri “öğretmen” ve “öğrenciler” olarak ikiye ayrılır. Öğretmenler yanlış cevapladıklarında öğrencilere elektrik şoku verirler. Daha berbatı, onlara yanlış karşılığa devam edildiğinde şokun artırılması söylenir. Öteki bir odada olduğu için görünmeyen ancak çığlıkları ve haykırışları duyulan öğrencilere rağmen(aslında hepsi sahte), laboratuvar vazifelileri emrettiklerinde öğretmenler daha şiddetli şok vermeye devam eder. Hatta öğrencilerin şuurunu kaybettikleri söylendiğinde bile devam ederler! Sonuç? Sıradan beşerler otoritenin buyrukları doğrultusunda her türlü etik ve ahlak dışı şeyler yapabilir hale gelebiliyor.

Küme dinamikleri ve önyargılarını ele alan toplumsal kimlik kuramı psikologları, küme üyelerinin ortalarındaki ahengi sağlamalarının ne kadar doğal olabileceğini incelediler. 1951 yılında Solomon Asch, ferdi yargının küme tarafından ne kadar etkilenebileceğini belirlemeye koyuldu. Test esnasında üniversite öğrencilerinden, kesin yanlış yanıt veren (rol yapan) öbür iştirakçilerin akabinde bir karar vermeleri istendi. Sonuçta iştirakçilerin yarısı kendilerine sıra geldiğinde birebir yanlış karşılığı verdiler. İştirakçilerin %25’i yanlış yanıt verenlerin egemenliğini reddederken yalnızca %5’i her vakit kalabalığı takip etmiştir. Bulgulara nazaran insanların üçte biri yanlışsız bildiklerini görmezden gelip kümenin ısrar ettiği yanlışı seçiyor. Bir kişi kümenin tesiri altındayken sizce diğer neler yapabilir?

Biri insanların kendi hislerini, inançlarını ve dileklerini görmezden gelmede ya da kendilerine palavra söylemede (ve bununla paçasını kurtarmada) epey âlâ olduğu konusunda şüphelenmeye başlamış olmalı. 1959’da psikologlar; bir kişi kendi tecrübelerini ne kadar görmezden gelebilir, hatta gerçek olmadığını bilmesine karşın karşısındakini ikna etmeye yardım edebilir mi diye görmek istedikleri için palavranın düzeyi üzerine bir deney tasarladılar. İnsan kapasitesinin bilişsel uyumsuzluğu sürdürmesi, düzgün dizayn edilmiş birçok deney sayesinde doğrulanmıştır. Bu kapasitenin bir kümeye katılma ve uyma, kendi bedel ve inançlarımızın başkalarınınkiyle desteklenme isteğiyle teması var. Tahminen bu eğilimleri bilerek, kendi yalanlarımıza fazla inanmaktan kaçınmayı öğrenebiliriz.

1974’te araştırmacılar hafızanın güvenilirliğini ve gerçeklerin manipüle edilip edilmediğini test etmek için bir deney hazırladılar. 45 kişi otomobil kazasına dair bir sinema izlediler. Bu şahıslardan dokuzundan otomobilin “çarpma” anında ne kadar süratli gittiğini değerlendirmeleri istendi. Öteki kümeden dördüne çabucak hemen emsal bir soru soruldu lakin çarpma sözünün yerine ezmek, çarpışmak, vurmak ve değdi sözleri kullanıldı. “Çarpma” sözünü içeren sorular için otomobillerin suratları, “değdi” sözünü içerenlere nazaran 10 mil daha süratli olarak değerlendirildi. Bir hafta sonra iştirakçilere kırılan camlar (kazanın daha önemli olduğunun göstergesi olarak) ve sinemada olmamasına karşın kırılan camı hatırlamalarını daha çok kolaylaştıracak öteki sözler kullanıldı. Tek bir betimleyici sözün bile hafızamızdaki bir olayı değiştirebilmesi hayli etkileyici gözüküyor!

CIA, 50’li ve 60’lı yıllarda MK-ULTRA projesi kapsamında zihin ve psikoloji denetimi ile ilgili pek çok etik dışı deney yaptı. Theodore Kaczynski, öteki ismiyle Unabomber, CIA’nın rahatsız edici deneylerine maruz kaldığını ve bu deneylerin kendisinde zihinsel dengesizliklere yol açmış olabileceğini sav etti. Diğer bir olayda da, Amerikan ordusu biyolojik silahlar uzmanı Frank Olson’a LSD uygulandı ve bu uygulama Olson’un şuurunda krize yol açtı. LSD’nin yan tesiri olarak, Olson’un deneyi tüm dünyaya açıklama isteği duyduğu düşünüldü. Sonuç olarak Olson’un bir cinayete kurban gittiği ile ilgili güçlü kanıtlar olmasına karşın, kaldığı otelin 13. katından atlayarak intihar ettiği söylendi. Ancak, deneye maruz kalan öteki insanlarda uzun vadede ortaya çıkmış olabilecek ruhsal hasarlardan bahsedilmiyor bile…

Orson Welles 1938 yılında H.G. Wells’in War of the Worlds (Dünyalar Savaşı) isimli romanının bir adaptasyonunu radyoda yayımladı. Bu durum, yayını dinleyen yaklaşık 6 milyon şahıstan 3 milyonu için paniğe sebep oldu. Princeton psikologları daha sonra New Jersey sakinlerinden 135’i ile radyo yayınına verdikleri reaksiyon üzerine görüşme yaptı. Endişelenen insanların büyük bir çoğunluğu -en eğitimlileri bile- yayının geçerliliğini asla test etmemiş ve yalnızca radyo yayını olduğu için itimat etmişler. Günümüzde bu kadar kolay kanmayacağımızı düşünebiliriz, ama çok da emin olmayın. Medyanın hislerimiz ve isteklerimiz üzerindeki manipülasyonu bir düşünün!

Psikolog Milgram tarafında yapılan deneye emsal bahiste yürütülen bu çalışma, 1967 yılında gerçekleştirilen, üçüncü dalga deneyi idi. Deney, demokratik toplumlarda bile faşizmin çekiciliğinin toplumun içine sızıp sızamayacağını araştırmak üzere tasarlandı. Bunun için, deneyi yapanlar bir lise içinde kimi öğrencileri kullanarak onların itibarlı bir kümeye ilişkin olduklarını düşündüren bir sistem oluşturdu. Öğrenciler giderek artan bir öğrenme motivasyonu gösterdiler, lakin çok daha ötesinde ve tasa verici bir formda, birebir sınıftan olmayan bireylere karşı dışlama ve hor görme üzere son derece berbat niyetli bir ekip davranışları gösterme konusunda giderek daha istekli hale geldiler. Çok daha korkutucu olanı ise, bu davranışları son derece istekli bir formda, sınıf dışında da devam ettirmeleri oldu. Yalnızca 4 gün sonra, deneyin denetim edilemeyeceği düşünülerek, deney sona erdirildi.

Riskli durumlarda karar verme davranışıyla ilgili çalışmaları, araştırmacı Daniel Kahneman ve Amos Tversky’e Nobel kazandırdı. Teori, iktisadın kestirim edici modellerinde ve pazarlama kampanyalarında kullanılıyor. Aslında her şey çerçeveyle ilgili. Beşerler bir durumun nasıl sunulduğuna bağlı olarak farklı davranışlar sergileyebiliyor. Örneğin, kaybetme durumunda daha çok risk alabiliyorlar. Tam bilakis, kazanabileceklerini düşündükleri durumlarda daha az risk alma davranışı gösteriyorlar. Garip bir biçimde iddia edilenden zıt bir işleyiş var. Aklınızda bulunsun bir daha poker masasında blöf yapmayı deneyebilirsiniz!

1960’lı yıllarda eşcinsellik zihinsel bir hastalık olarak görülüyordu. Birebir cinsten birbirlerine cinsel olarak alımlı gelen şahısların kendi kendilerini iyileştirmelerinin yolunu bulmak için gönüllüler aranıyordu. Deneye katılanlara, eşcinsel manzaralar ile eşleştirilmiş elektrik şoku verilerek ve enjeksiyon yoluyla mide bulantısına yol açan, tiksinme terapileri üzere deneysel terapiler yapılıyordu. Buradaki ana fikir, hasta olduğu düşünülen kişinin eşcinsellikle acıyı bir tutacağı niyetiydi. Yapılan bu deneyler, eşcinselliği “tedavi etmek”ten çok, ruhsal olarak ağır hasarlar yarattı. Bir seferinde “tedavi” sırasında komaya giren denek ölmekten son anda kurtarıldı.

Ferdî Not: Bu terapi, II. Dünya Savaşı’nın kahramanlarından ve Enigma’nın şifresini kıran Alan Turing’e de uygulanmış olabilir. Sonucunda da Alan Turing, 42 yaşında intihar etmişti.