Sakin bir yüzü ve rastgele bir özellik yüklenemeyen bir görünüşü var. Ne yaşlı ne genç, ne bayan ne erkek…
Başı ve vücudunun üst kısmını kaplayan gerçekçi derinin ötesinde, dışardan görülebilen kabloları ve mekanik modülleriyle endüstriyel ve bitmemiş bir eser üzere gözüküyor.
Ancak felsefi açıdan Mindar son derece gelişmiş. Kalp Sutra isimli anlaşılması sıkıntı bir Budist kutsal metni üzerine konuşabiliyor. Bu robotun hangi ülkede olduğunu sorsak, birçok kişi birinci denemesinde hakikat cevabı verebilirdi: Japonya’da, Kyoto’daki Kodai-ji Tapınağı’nda.
Japonya uzunca bir müddettir öteki ülkelere kıyasla daha fazla insansı robot inşa eden ve onlarla daha fazla bağ kuran bir ülke olarak öne çıkıyor.
Japonya’nın bu özelliği ülke dışında abartılsa da (Japon işyerleri yahut konutlarında çok sayıda android bulunmuyor) dikkat cazip bir durum olduğu aşikar.
GÜNDELİK OBJELERİN RUHU
Birtakım gözlemcilere nazaran Japonların Şinto dini, robotlara düşkünlüklerini anlamaya yardımcı olabilir. Şinto, ruhun yalnızca insanlarda değil hayvanlarda, dağlar üzere doğal yapılarda yahut kalemler üzere gündelik objelerde de bulunduğuna inanılan bir cins animizmdir.
Robot köpekler için cenaze merasimlerinin düzenlendiği Budist tapınağının başındaki Bungen Oi, “Her şeyin biraz ruhu vardır” diyor.
Bu görüşe nazaran beşerler, hayvanlar ve objeler ortasında kategorik bir farklılık bulunmuyor. Bu yüzden bir robotun insansı davranışlar sergilemesi de çok garip karşılanmıyor. Sonuçta o da içindeki ruhunu dışarı vuruyor.
Mindar’ın tasarım takımının başında bulunan Kohei Ogawa, “Biz Japonlar her objede bir ilah görebiliriz” diyor.
Japonların animizmi Batı’daki felsefi geleneklerden çok farklı. Antik Yunanlar da ırmaklar üzere doğal yerlere ruh atfetme açısından animistlerdi ama insan ruhu ve aklını tabiatın geri kalanından farklı ve üstün olarak görüyorlardı.
İbrahimi dinler ise insanları daha da üstün bir pozisyona yerleştirdi: Rab’ın yarattığı en değerli canlı ve ölümsüz bir ruh taşıyan tek cins.
Eski İsrailliler objelere özellikler atfetmemeleri için uyarılmışlardır. Bu objelerin idollere dönüşmesine yönelik telaşlar, 10 Emir’deki putperestlik yasağıyla kendisini göstermiştir.
Birtakım İslam mezhepleri putperestliğe karşı daha da sert bir tavır benimsemiş ve bunun sonucunda insan yahut hayvan resmi yapmayı da yasaklamıştır.
Klâsik Batı yaklaşımına nazaran insan üzere hareket eden bir makine, doğal sonları ihlal edip kutsal şeylerle din dışılığı tehlikeli bir biçimde birebir noktada buluşturur.
Tokyo’daki International Christian Üniversitesi Mukayeseli Kültür Çalışmaları Profesörü Christopher Simons bu etik ikazın, Frankenstein üzere teknolojiye dair çağdaş mitlerde kendisini gösterdiğini söylüyor.
Simons, Franskenstein’ın ahlaki bildirisinin İncil’den alındığını belirtiyor ve ekliyor:
“Dr. Frankenstein canavar ile yeni bir hayat yaratmış olur. Bu Adem ve Havva’nın cennetteki hayat ağacından meyve yemesi üzeredir. Birinci günah budur ve sonrasında cezalandırılırız.”
Hem Dr. Frankenstein’ın hem de canavarının vefatıyla sonlanan kıssanın net bir ders verdiğini aktarıyor:
“İnsanlar, dikkatli olun. Rab’ın rolünü oynamaya çalışmayın.”
“Robot” sözünü ortaya atan 1920 üretimi Çek oyunu RUR da dini temalarla doludur: Bir karakter Allah’ın var olmadığını kanıtlamak için androidler yaratır. Bir başka karakter de tüm robotların birer ruhu olması gerektiğini savunur. Birbirine aşık olan iki robota Adem ve Havva ismini verirler.
Öykünün sonunda robotlar bir insan hariç herkesi öldürür.
Öte yandan birtakım araştırmacılar da Japonya’da teknoloji ve robotlara müspet yaklaşımın dini ve felsefi değil sosyoekonomik ve tarihi nedenleri olduğunu düşünüyor.
Japonya İkinci Dünya Savaşı’nın akabinde yalnızca iktisadını değil birebir vakitte benlik hürmetini tekrar inşa etmek için yüzünü yeni teknolojilere dönmüştü.
Almanya’daki Siegen Üniversitesi’nde çalışan Japon araştırmacı Martin Rathmann, “Endüstriyel robotlar Japonya’nın 1960’lardaki ekonomik canlanmasında değerli bir rol oynadı” diyor ve ekliyor:
“İşçi açığını göçmenlerle kapamak yerine robotlarla otomasyona yöneldiler.”
Üretim bantlarını otomatikleştirip verimliliği ve üretimi artırdıktan sonra Japonya başka ülkelere de çok sayıda endüstriyel robot satan bir ülkeye dönüştü.
Birtakım mühendisler endüstriyel robot yapmayı bir kenara bırakıp beşerlerle etkileşime giren insansı robotlar yapmaya başlayınca, bu robotların nasıl algılandığında büyük ihtimalle Japonya’nın kendine has tarihinin de tesiri oldu.
1649’da Japonya’nın askeri yöneticileri, teknolojinin yeni silahlar geliştirmek için kullanımını yasakladı.
Bunun üzerine zanaatkarlar, kukla sahnelerinde kullanılabilen yahut gerçek çay bardaklarında çay servis edebilen mekanik bebekler üzere zararsız icatlara yöneldi.
200 yıl sonra Japonya dış dünyaya açıldığında, bu yetenekli zanaatkarlar Batı’nın teknolojisini daha pratik gereksinimler için kullanabilmeyi öğrendi.
Örneğin 1875’te oyuncak bebek üreticisi Tanaka Hisashige, ülkesinin birinci makine mühendisliği şirketini kurdu.
64 yıl sonra gerçekleşen büyük bir birleşmenin akabinde şirketin ismi Toshiba oldu.
‘TEKİNSİZ VADİ’
Robotların öncülleri Japonya’nın 20. yüzyıldaki süratli çağdaşlaşmasıyla gözden düşse de mekanik varlıkların cümbüş maksadıyla kullanılması ulusal şuurda varlığını sürdürmüş olabilir.
“Tekinsiz vadi” kavramını birinci ortaya atan ünlü robot bilimci Masahiro Mori, 1970’lerde bu robotlar üzerine araştırmalarına başladığında ciddiye alınmadığını aktarıyor.
IEEE Spectrum mecmuasına verdiği bir söyleşide “O günlerde beşerler, üniversitelerin robotlar üzerine araştırma yapmasını gerçek bulmuyordu. Bir ‘oyuncak’ üzerine çalışmayı ciddiyetsiz ve kıymetsiz görüyordu” demişti.
Japonya ABD işgali sırasında silahsızlandırılmıştı. Bu yüzden robotları askeri manada kullanmakla ilgilenmiyorlardı.
Bu faktörler savaş sonrası devirde Japonya’da robotlar hakkında müspet görüşlerin aşılanmasında yararlı oldu. Endüstriyel robotların ekonomik gelişmeye katkısı büyük oldu ve insansı robotlar da tehlikesiz birer merak objesiydi.
O sırada Batı ülkelerindeyse daha temkinli bir yaklaşım vardı.
Gündeminin birinci sırasında Soğuk Savaş bulunan ABD, robotların askeri kullanımına fon akıttı ve bu da halkın bu alana bakışını tehdit eder hale geldi.
Ayrıyeten Batı ülkelerindeki personeller, 18. yüzyılın sonu ve 19 yüzyılın başlarında İngiltere’de Ludditler dokumacılık makinalarını parçaladığından beri, otomasyonun işlerini ellerinden aldığını düşünüyorlar.
Teknolojiye bakıştaki bu farklılıklar 20. yüzyılın ikinci yarısında tanınan kültürde de kendini gösterdi.
Japonya’da periyodun en meşhur çizgi kahramanı Astro Boy’du. 1952’de mangalarda yer almaya başlayan ve sonrasında televizyon programları, sinemalar, kitaplar ve çok sayıda diğer mecrada yer alan bu karakter, insanüstü güçlerini güzellik için kullanan bir androiddi.
Yaratıcıları o niyetle yazmış olmasalar da Astro Uzunluk kıssaları ülkeyi teknoloji hakkında müspet bir bakışta birleştirdi.
Freie Üniversitesi’nden araştırmacı Cosima Wagner “Astro Boy’un yaratıcısı Osamu Tezuka, yayınevi ve okurlar tarafından teknolojiyi çok optimist bir biçimde yansıtmak zorunda bırakıldığını söylüyor” diyor ve ekliyor:
“1950’lerde savaşın yarattığı yıkımın tesirlerini hâlâ yaşayan ve savaşın Batılı galiplerine karşı teknolojik aşağılık hisseden Japonlara umut vermek için istenmişti bu.
“Tezuka’nın insan davranışlarına dair eleştirisi anlaşılmadı, bunun yerine sırf cana yakın bir robot kurtarıcı karakteri Japon toplumunun geleceğe dair umutları için idealize edildi.”
Bu karakter bir jenerasyon Japon’u derinden etkiledi, bilhassa de kendi androidlerini yapmaya karar veren bireyleri.
Mühendis Yoji Umetani “Japon robot bilimi Astro Uzunluk düşünden beslenir. Japonya’daki pek çok robot araştırmacısı, ‘Robot kurguları olmasaydı robot kesimi de bu kadar gelişmiş olmazdı’ diye düşünüyor. Bu beşerler liseden beri Astro Uzunluk okudu ve bu vesileyle robot uzmanı oldu” diyor.
Batı’da da robotlar hakkında olumlu kıssalar anlatıldı. Lakin Batı’nın en tesirli kıssaları, robotların insanlığa yönelik tehditlerini anlatanlardı.
2001: Bir Uzay Seyahati sinemasında akıllı bilgisayar sistemi Hal denetimden çıkarak bulunduğu uzay gemisinde birkaç kişiyi öldürür.
Androidler Elektrikli Koyun Düşler Mi? kitabı ve sinema uyarlaması olan Blade Runner’da ise beşere çok benzeyen androidler insanların kurallarına isyan ediyordu.
Batı’nın robot korkusunu en net gösteren imal ise Terminatör’dü. Bu sinemalarda savunma bilgisayarlarını denetim eden ağ olan SkyNet şuur kazanıyor, beşerler onu kapatmaya çalışınca da SkyNet, Terminatör isimli robotlarla insanlığa karşı savaşıyordu.
Birden fazla Batılı bilim kurgu yapıtı Frankenstrein ve RUR’da aktarılan ahlak derslerine geri dönüyor: İnsanların yapay hayat yaratma budalalığı, insanların yarattığı bir şeyin ruha sahip olup olamayacağı tartışması ve insanların en gelişmiş yaratımlarıyla bir ortada var olmasının imkansızlığı.
O sırada robot isyanı konusunda daha az telaş duyan Japonya ise ülkedeki emekçi açığını robotlarla kapatmak ve süratle artan yaşlı nüfusun bakımında robotları kullanmakta daha istekli.
Savaş sonrası devirde olduğu için hükümet ve şirketler iktisada yardımcı olacak otomasyon süreçlerini destekliyor ve bu da ulusal robot sevdasına katkıda bulunuyor.
Astro Uzunluk Japonya’da robotlara dair sevginin oluşumunda olumlu bir rol almış olsa da robotların pratikteki kullanımlarına dair kararsızlığa da yol açmış olabilir.
Almanya’daki Siegen Üniversitesi’nde çalışan Japon araştırmacı Martin Rathmann, Japonların “Astro Uzunluk Sendromu” yaşadığını savunuyor: İnsansı robotları zeki, esnek ve güçlü olarak hayal etseler de günümüz robotları bu beklentileri karşılayacak düzeye ulaşamadı.
Rathmann mühendislerin mevcut teknolojiyle etkileyici lakin kıymetli ve pratik olmayan gelişmiş robotlar yerine bakım kuruluşlarına daha kolay bir biçimde entegre olacak kolay aygıtlar yapmaya odaklanmasının daha âlâ sonuç vereceğini söylüyor.
Sonuç olarak Japonlar bile insani muhtaçlıklarının gerçek beşerler tarafından karşılanmasını tercih edebilir.
Araştırmacı Marketta Niemela “Japonya’ya gittiğimde bakım kurumlarının robotlarla dolu olmadığını gördüm. İnsan teması hâlâ önemseniyor” diyor.
Astro Uzunluk Japonya’ya robotlarla iç içe bir gelecek için optimist bir vizyon vermiş olabilir. Japonlar bu iyimserliği muhafazaya devam etse de o tıp robotlar günümüzde hâlâ ete kemiğe bürünemedi.
