97 yıllık gizem: Şeyh Said’in mezarı nerede?

Cumhuriyet idaresine isyan ettiği savıyla 29 Haziran 1925’te Şark İstiklal Mahkemesi’nce vefat cezasına çarptırılan ve Kürt toplumu için kıymetli bir başkan olan Pir Said ve 46 arkadaşı, temyiz ve itiraz hakkı tanınmadan, tıpkı gün idam edildi. İdamdan sonra bilinmeyen bir yere gömülen Pir Said ve arkadaşlarının mezar yerleri ise hiçbir vakit açıklanmadı. Diyarbakır Barosu, Pir Said’in ailesi tarafından kurulan Eğitim, Kültür ve Dayanışma Derneği ile birlikte İçişleri Bakanlığı’na 16 Şubat’ta resmi müracaat yaparak, devletin arşivlerinde kayıtlı olan mezar yerlerinin bildirilmesini istedi. Yapılan müracaat, 97 yıldır sır üzere saklanan Pir Said ve arkadaşlarının mezar yerini yine gündeme getirdi.

Süreç nasıl başladı?

Pir Said’in ailesi mezar yerlerinin tespiti için tekraren müracaat yaptı. Lakin müracaatlar her seferinde ya reddedildi ya da cevapsız bırakıldı. Diyarbakır Barosu ve Pir Said Derneği 2019 yılında bu bahiste bir çalışma başlattı. Pandemi nedeniyle sekteye uğrayan çalışmalar sonucunda tüzel süreç başlatıldı. Bu süreci başlatan Baro Lideri Nahit Eren, Pir Said ve arkadaşlarının mezar yerlerinin yıllardır şuurlu biçimde saklandığı görüşünde. İdam kararı ile Kürtlere yaşatılan “zulmün” hala devam ettiğini belirten Eren, son günlerde siyasetçilerin “geçmişle yüzleşme ve helalleşme” telaffuzlarına dikkat çekiyor:

“Madem geçmişle yüzleşiyoruz, 100 yıldır Kürtlere yönelik bu ülkede sürdürülen bu acı tablonun birinci yüzleşilmesi gereken olaylarından biri budur. Bu ülkede sahiden bir helalleşme, sahiden geleceğe dair sağlıklı, inançlı bir gelecek inşa ediyorsak geçmişle yüzleşmek lazım. Bunun birinci adımı da Pir Said Efendi’nin mezar yerinin ailesine ve Kürt halkına söylenmesidir.”

Ayaklanma sonra idam edilen Pir Said ve arkadaşlarının mezarlarının yeri hâlâ açıklanmıyor.

Reddedilirse AİHM’e kadar yargı yoluna başvurulacak

Yasal süreç, müracaatın İçişleri Bakanlığı’na ulaşması ile başlayacak. Bakanlık bir ay içinde karşılık vermezse tüzel olarak talebin reddedildiği kabul edilecek ve Yönetim Mahkemesi’ne dava açılacak. Mahkemeden de olumlu bir sonuç alınamazsa sırasıyla Bölge Yönetim Mahkemesi, Danıştay ve Anayasa Mahkemesi’ne başvurulacak. Tüm hukuksal müracaatlardan sonuç alınamaması halinde AİHM yolu açılmış olacak. Türkiye’nin taraf olduğu memleketler arası mutabakat ve kontratlara nazaran hakikati bilme hakları olduğunu söz eden Baro Lideri Nahit Eren, ailenin kendi naaşını alma hakkı olduğunu, insancıl hukukun da bunu gerektirdiğini belirtiyor.

“Cenazelerimizi istiyoruz”

Pir Said’in idam edilmesinin akabinde tüm ailesi Türkiye’nin değişik yerlerine sürgün edilmiş, şahsî eşyaları da teslim edilmemiş. Devrin İstiklal Mahkemesi Savcısı Ahmet Süreyya 25 Temmuz 1957’de Dünya gazetesine verdiği demeçte Pir Said’in vasiyeti, ferdî eşyaları ve bir ölçü parasını İçişleri Bakanlığı’na teslim ettiğini açıkladı. Lakin ailesinin 2009’da yaptığı müracaatlarda ne emniyet ne jandarma arşivlerinde bir doküman olmadığı belirtilmiş. Pir Said’in mezarına ilişkin bir ize rastlayamayan aile 2014’te Pir Said Eğitim, Kültür ve Dayanışma Derneği’ni kurarak araştırmalara başladı. Pir Said’in derneğin Lideri olan torunu Kasım Fırat, mezar yerlerinin bulunmasının dedelerinin vasiyeti olduğunu belirtiyor:

“Hukuku olmayan bu katliamda 97 sene evvel Pir Said Efendi ve 46 arkadaşını bir yerde defnettiniz yahut kuyuladınız. Biz cenazelerimizi istiyoruz. Bu insani, imani ve itikadi bir vazifedir. Biz bu vazifesi yerine getirmek istiyoruz. Cenazelerimizi almak için sonuna kadar uğraş edeceğiz.”

Pir Said’in mezarı nerede?

Bu soru ile ilgili çeşitli rivayetler olsa da şimdi hiç kimse mezar yerlerinin nerede olduğunu bilmiyor. Lakin Pir Said ve arkadaşlarının idam edildikleri yer olan Dağkapı Meydanı’ndaki askeri bölgeye defnedildiğine dair yaygın bir inanış var. Dernek Lideri Kasım Fırat’a nazaran, 47 kişinin defnedildiği yer devletin bilgisi dâhilinde. Pir Said ve arkadaşlarının Dağkapı’da defnedildiğini bildiklerini belirten Kasım Fırat, cenazeler öteki yere taşınmışsa bile bu bilginin devletin arşivlerinde var olduğunu savunuyor. Pir Sait ile ilgili araştırmalar yapan avukat Sıdkı Zilan da mezar yerlerinin bilindiği görüşünde.

“Benim kanaatime nazaran yeri biliniyor. Lakin devlet vaktinde orayı askeri bölge ilan etmiş ve tel örgülerle çevirmiş. Şu anda da bir kurumun bahçesindedir.”

Pir Said kimdir ve Kürtler için kıymeti nedir?

Kürtlerin hala yasını tuttuğu Pir Said, 1865 yılında Erzurum’un Hınıs ilçesinin Kolhisar köyünde doğdu. Medrese eğitimi gören Pir Said, Nakşibendî Tarikatı’nın değerli pirlerinden biri ve bölgede hayli hürmet duyulan bir kişi olarak biliniyor. Resmi tarihte İngiltere dayanaklı bir isyan başlattığı tez edilse de Kürtler ortasında bu argümana inanan neredeyse hiç kimse yok. Pir Said Ayaklanması’na dair ise iki farklı görüş var. Bunlardan biri, 1924 Anayasası’nda Kürtlerin yok sayılması, ikincisi ise hilafetin kaldırılması.

“İşin içinde hem Kürdistan hem hilafet sorunu var”

Pir Said Ayaklanması ile ilgili araştırmalar yapan avukat Sıdkı Zilan’a nazaran, Kürtlere birtakım hakların tanındığı 1921 Anayasası’nın iptal edilip, 1924’te Kürtleri yok sayan anayasanın yürürlüğe girmesi, tüm olan bitenin açıklaması.

“Şeyh Said Efendi hem dini başkan hem tarikat önderi ve ulusal bir önderdir. Dört modül Kürdistan’da takdir gören, hürmet edilen bir zattır. Haliyle işin içinde hem Kürdistan hem hilafet sorunu olduğu için, yani Kemalistlerin hilafeti kaldırması ile birlikte buna da bir yansıdır. 1921 Anayasası iptal edilip, 1924 Anayasası yürürlüğe girdiğinde ve Kürtler kendilerini bu anayasada görmeyince, bu durum şok tesiri yapıyor. Bir sabah uyandıklarında Kürdistan yok edilmiş, Kürt milleti yok sayılmış, hakları yok edilmiş. Haliyle buna da bir yansıdır. Seyid Rıza’nın mezar yeri de belirli değil. Her iki durumda da Kemalist rejimin bir provokasyonu var. Yani bir ayaklanma, evvelce kararlaştırılmış bir şey yok.”

Mezar yeri bulunursa ne yapılacak?

Pir Said, vasiyetini teslim ettiği İstiklal Mahkemesi Savcısı Ahmet Süreyya’ya çocuklarının ve torunlarının kendileri için bir mezar yaptırmasını istemiş. Kasım Fırat da bu vasiyeti yerine getirmek istediklerini söylüyor. Fırat, başlatılan tüzel teşebbüsten bir sonuç alınması halinde Kürt halkının genelinin görüşü alınarak Diyarbakır’ın makul bir yerinde bir anıt mezar yaptırmak istediklerini söylüyor. Avukat Sıdkı Zilan da birebir görüşü paylaşıyor:

“Orasının mezar olarak tahsis edilmesi ve Kürdistan halkına açılması gerekiyor. Mütevazı dini vecibeler yerine getirilmelidir. Dini vecibeler nasıl olur? Bir mezar taşı olur, tahminen üzerinde mütevazı bir mescit olur, dua edilir. Zira Pir Said büyük bir şahsiyettir. Kürt başkanlarının mezar yerlerinin muhakkak olması tahminen ulusal uyanışa vesile olur niyetiyle rejim bu usulsüzlüğü, hukuksuzluğu yapıyor.”

Pir Said Ayaklanması nasıl başladı?

5 Şubat 1925’te yanındaki silahlı adamlar ve bölgenin ileri gelenleriyle Diyarbakır’ın Hani ilçesinden çıkan Pir Said, Dicle ilçesindeki kardeşi Pir Abdurrahim’in konutuna geldi. O gece Pir Abdurrahim’in konutunu basan jandarma birlikleri meskende bulunan 10 kişinin teslim edilmesini istedi. Pir Said’in yanında gelen arkadaşlarını teslim etmemesi üzerine bölgedeki halkla askerler ortasında çatışma çıktı. Bu çatışma, ayaklanmanın fitilini ateşledi. Bir anda yayılan ayaklanma bölgedeki dört vilayete sıçradı ve Pir Said’in kuvvetleri birçok yerde idaresi ele geçirdi. 11 Mart gecesi Diyarbakır’a giren Pir Said’in kuvvetleri çatışmalarda 150 şahsa yakın kayıp verince “Geri dön” buyruğu aldı. Nisan ayı ortalarında Genç Ovası’nda etrafı sarılan Pir Said ve arkadaşları esir edilerek Diyarbakır’a getirildi ve İstiklal Mahkemesi’nde yargılandı. İstiklal Mahkemesi, 29 Haziran’da da Pir Said’in önderliğinde ayaklanmaya katılan 47 kişi hakkında idam kararı verdi. Karar tıpkı gün infaz edildi.

İdam cezalarının infaz edildiği Diyarbakır’daki Dağkapı Meydanı’nın ismi 2014 yılında Büyükşehir Belediye Meclisi kararıyla Pir Said Meydanı olarak değiştirildi.

Felat Bozarslan / Diyarbakır

© Deutsche Welle Türkçe