14 milyar dolarlık atık nasıl zehirliyor?

Brezilya’dan söküm için İzmir-Aliağa’ya getirilecek São Paulo gemisi, içerdiği asbest nedeniyle reaksiyona yol açarken, gözler Türkiye’nin hurda ve atık ithalatına çevrildi.

Ticaret Bakanlığı’nın açıkladığı resmi datalara nazaran Türkiye’nin hurda ve atık ithalatı 2001’deki yaklaşık 543 milyon dolar düzeyinden 2021’de 14 milyar dolara ulaştı. Buna nazaran son 20 yılda bu alandaki ithalatta yaklaşık 26 kat artış yaşandı.

Resmi bilgiler, 2001 ve öncesinde milyon dolarlarla ölçülen atık ithalatının 2002 yılından itibaren milyar dolarlı düzeylere ulaştığını gösteriyor. Bu yılın birinci altı ayında ise 6,8 milyar dolarlık hurda ve atık ithalatı yapılmış durumda.

Neler ithal ediliyor?

Resmi yönetmeliklere nazaran ithalatı özgür olan atıklar ortasında kurşun-asitli akümülatörler, galvanizli matlar, PET2ler, etilen-stiren polimerler, atık alüminyum oksit, bakır, çinko, çelik ve nikel bataryalar bulunuyor.

Peki satılan envai çeşit atık için neden Türkiye tercih ediliyor?

Çevre Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi İdare Konseyi Üyesi ve tehlikeli unsurlar uzmanı olan etraf mühendisi Utku Fırat’a nazaran Avrupa, Türkiye’ye gönderdiği atıkları kendi standartları, kendi normları içerisinde değerlendiremiyor. Temel sorun buradan kaynaklanıyor.

Çevre Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi İdare Şurası Üyesi ve tehlikeli hususlar uzmanı olan etraf mühendisi Utku FıratFotoğraf: privat

DW Türkçe’ye konuşan Fırat, 2018 yılı itibariyle Çin, Malezya, Tayland üzere ülkelerin atık ithalatını yasaklamasıyla Avrupa’nın bir çıkmaza girdiğini ve bu noktada Türkiye’yi bir kurtarıcı olarak gördüğünü söylüyor. Fırat, 2004-2020 yılları ortasında Türkiye’ye Avrupa’dan atık ithalatının 196 kat arttığını belirterek “Örneğin Britanya’da başta plastik, metal, kâğıt ve cam olmak üzere geri dönüştürebilir nitelikte denilen atıkların lakin yüzde 10’unu geri dönüştürebiliyorlar. Kalan yüzde 90’ını ise ihraç ediyorlar” diyor.

2004-2007 yılları ortasında Etraf ve Orman Bakanlığı’nda müsteşar yardımcısı olan etraf mühendisi Prof. Dr. Mustafa Öztürk de Türkiye’nin atık ithalatının iki temel nedenden ötürü arttığı görüşünde. DW Türkçe’ye konuşan Öztürk, bu nedenleri çevresel önlemlerin-hassasiyetin düşük olması ve ucuz iş gücü maliyeti olarak sıralıyor ve şöyle devam ediyor:

“İşlenen atıklarla ilgili standartlar Avrupa Birliği normlarında olduğu vakit, hatta çalışma ortamı da o standartlarda olduğu vakit Türkiye’ye atık gelmesi mümkün değil.”

çevre mühendisi Prof. Dr. Mustafa ÖztürkFotoğraf: privat

Bakanlık “hammadde” diyor

Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, gelen hurda metal, plastik ve tehlikeli kimyasallar içeren atıkların endüstride hammadde olarak değerlendirildiği ve iktisada katkı sağladığını savunuyor.

Ancak hurda ve atıkların endüstride kullanımının yönetmeliklere uygun yapılıp yapılmadığı konusunda soru işaretleri var. Uzmanlar atıkların kullanılma ve bertaraf edilme sürecinde büyük bir kontrol açığı olduğu konusunda uyarıyor.

Çevre Mühendisleri Odası’ndan Utku Fırat, “Bakanlık şunu söylüyor diyor ki git bu tesisi benim adıma denetle. Bir sorun olursa da bana bunu bildir diyor kabaca. Ancak siz fiyatınızı o denetlediğiniz tesisten alıyorsunuz. Yani ben aslında parasını aldığım tesisin yapmış olduğu bir uygunsuzluğu Bakanlığa nasıl iletebilirim” diye konuşuyor.

“Zayıf kontrol mekanizması”

Yönetmelikler gereği hurda tesislerinin TAEK lisanslı radyasyon ölçüm aygıtı bulundurması gerekiyor. Bu ölçüm aygıtlarının da gerektiği üzere kullanılmadığını savunan Fırat, “Gelin çıkalım sokağa bakalım, 10 tane toplama ayırma tesisi dolaşalım. O aygıtların hepsinin kutusunda jelatinli olarak durduğunu görürsünüz. Yalnızca kalibrasyon devirleri geldiği vakit TAEK’e gönderilir, orada kalibrasyon yapılır, gelir ve tekrar rafa kaldırılır o aygıtlar. Bu türlü bir denetimsizlikten bahsediyorum” sözlerini kullanıyor.

Profesör Mustafa Öztürk ise ithal edilen atıklarla ilgili sağlıklı dataların kamuoyuyla paylaşılmadığını belirtiyor. Öztürk’e nazaran Türkiye’ye giren atıklar milletlerarası akredite kuruluşlar tarafından denetlenmeli. Şayet bu atıklar yüzde 1’in üzerinde yabancı unsur içeriyorsa geri gönderilmeli.

“Ama bu türlü olmadığını görüyoruz” diyen Öztürk, Adana, Mersin, Kocaeli ve İzmir’de geri dönüşüm tesislerinde ayrıştırılıp geri kazanılamayan değerli ölçüde atığın gelişi hoş yerlere döküldüğünü ve önemli çevresel kirlilikler oluşturduğunu hatırlatıyor.

“Şeffaflık yok”

Çevre derneklerinin yaptığı araştırmalara nazaran Türkiye’deki farklı atık depolama alanlarından alınan numunelerde pek çok tehlikeli kimyasal çıktığını söyleyen Utku Fırat da “Tabi bunlar argüman, Bakanlık reddediyor. Fakat bunları basına yansıyan ölçüde biliyoruz. Hayatımıza önemli zahmet yaratan tehlikeli toksik kimyasallar kelam konusu. Bu alanın önemli bir kontrole tabi tutulması ve öncelikle bu kadar atık ithalatına gerek var mı, geri dönüşüm kesimi nitekim hammadde bulamıyor mu sorgulanması gerek” diyor.

Fırat, Türkiye’nin geri dönüşüm tesislerinin kapasitesinin çok üzerinde bir atık ithalatı yaptığı görüşünde.

Geri dönüşüm kesiminde büsbütün “kara düzen” yapılan bir operasyon olduğunu savunan Fırat şöyle devam ediyor:

“Bu atıkları ülkeye sokan nakliyecilik şirketleri kimler? Bu işten para kazanan kim? Aldığımız atıkların önemli halde tahlilleri yapılıyor mu? Yönetmeliklere bakıyorsunuz, fizikî denetim yapılır diyor. Fizikî denetimden sonra gerekli görülmesi halinde bu atıklar laboratuvara gönderilir diyor. Önemli kimyasalların ülkeye girme potansiyelinin olduğu bir alan bu kadar zayıf bir kontrol sistemine terk edebilir mi?”

Ciddi sıhhat riskleri var

Aynı vakitte emekçi sıhhati ve iş güvenliği uzmanlığı da bulunan Fırat’a nazaran ithal atıkla birlikte PAH’lar PCB’ler ve ağır metaller üzere önemli sıhhat risklerine yol açan toksik kimyasallar da yurda giriyor. Utku Fırat, “Bunların hepsi şu anda rastgele bir önemli bir kontrole tabi tutulmadan ülkeye giriyor ve işte kimisi yakılan yakma tesislerinde havaya karışarak bütün canlılar tarafından solunuyor, kimisi yabanî depolama ile toprağa, suya karışıyor” diye konuşuyor.

Türkiye’de 2015 yılında çıkan yönetmelikle yüksek ısıya sahip olan bütün atıklar çimento fabrikalarında yakıt olarak kullanılabiliyor. Ayrıyeten elektrikli ark ocaklı demir çelik fabrikalarının tümü hurda demir çelikle çalışıyor. Uzmanlara nazaran bu fabrikaların filtrasyon sistemlerinin kontrole tabi tutulup tutmadığı da tartışmalı.

Denetimlerin Bakanlık yerine etraf danışmanları üzerinden yapıldığını bunun da yetersiz olduğunu tabir eden Fırat, “Ölçüm aygıtlarıyla buralardaki hava kalitesinin, emisyon kıymetlerinin daima ölçülmesi gerek. Lakin biz çok yakın vakitte termik santrale filtreyi takalım, mı takmayalım mı konusunu tartışıyorduk ülkede” hatırlatması yapıyor.

DW Türkçe’ye konuşan halk sıhhati uzmanı Prof. Dr. Onur Hamzaoğlu da elektrikli ark ocaklı demir çelik fabrikalarının en kıymetli kısmının Kocaeli-Dilovası, İzmir-Aliağa ve İskenderun’da bulunduğuna değiniyor. Hamzaoğlu, “Bu hurdaların temel kaynağı birincisi savaşlar, bomba artıkları, tanklar, tüfekler, patlamamış bombalar, ikincisi gemi sökümüyle elde edilen hurdalar. Eski tarihli gemilerin hepsinde aslında asbest var. Bunlar çok ziyanlı. Tek bir asbest lifi bile akciğere ulaşabiliyor ve akciğer kanserine yol açıyor. Hurda demir çelik fabrikaları var olduğu sürece kaynak olarak hem yurtdışından hurda metal ithalatı yapılmaya hem de hurda gemiler söküm için gelmeye devam edecek” diye konuşuyor.

Maliyeti az olan teşebbüslerin tabiat tahribatı ve insan sıhhatine olumsuz tesirlerinin yüksek olduğunu lisana getiren Hamzaoğlu’na nazaran, çevresel sorunlara yol açan, halk ve emekçi sıhhatini etkileyen bu sıkıntıya karşı memleketler arası iş birliği ile çaba süreci kural.

“Türkiye kendi atığını değerlendirmiyor”

Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakan Yardımcısı Prof. Dr. Mehmet Emin Birpınar’ın paylaştığı datalara nazaran 2021 yılında 12,7 milyon ton metal atık, 685 bin ton plastik atık, 1,2 milyon ton atık kâğıt, yaklaşık 55 bin ton da cam atık ithalatı yapıldı.

Ancak uzmanlar Türkiye kendi atığını değerlendirse endüstrideki hammadde gereksiniminin ithalat yapılmadan karşılanacağı görüşünde.

“650 milyon euro kaynak sağlayabilir”

Türkiye’de dört buçuk milyon ton plastik atık çöpe giderken Avrupa ülkelerinden tonlarca plastik atık ithal edildiğini lisana getiren Prof. Dr. Mustafa Öztürk, Türkiye’nin kendi atıklarını geri kazanması halinde 650 milyon euroya yakın gelir elde edebileceğini söylüyor. Öztürk, “Böyle bir kaynağımızı biz çöpe atıyoruz. Lakin yabancı ülkelerin atığını kıymetlendirerek diyoruz ki biz döngüsel iktisada katkı veriyoruz. Yabancının atığıyla döngüsel iktisat olur mu” diyor.

Öztürk’ün verdiği bilgiye nazaran Türkiye’de yaklaşık 34 milyon ton atık bulunuyor. Bu atıkların ise yüzde 65’i etrafla uyumlu olmaya depolama alanlarına gidiyor. Sıfır atık projesi uygulayan ülkelerin hiçbirinde yurt dışından atık ithal edilmediğini söz eden Öztürk, “Sıfır atık projesinde maksada ulaşmak istiyorsanız. İthal, plastik atık ve gibisi atıkların Türkiye’ye girişini katiyen yasaklamanız lazım” diye konuşuyor.