Adı ‘Mutlu’ ama kendisi çok mutsuz… Bu dünyanın en yalnız filinin çarpıcı hikayesi

Vietnam Savaşı sırasında Tayland’da doğdu. Şimdi bir bebekken yakalandı ve bir kafese kapatıldı. Evvel bir kamyona akabinde kocaman bir Boeing 747’ye bindirildi. Pasifik Okyanusu’nu geçip ABD’ye indi. Hayatının birinci yıllarını Florida’da, Disney World yakınlarında geçirdi. Buradan Texas’a gönderildi. Şimdi 5-6 yaşlarındayken bir küme adam tarafından bir öteki kamyona bindirildi ve New York’a götürüldü. Nihayetinde de kentin en işlek noktalarından biri olan Yankee Stadyumu’nun çabucak yanı başında bir ömür alanına yerleştirildi.

Tayland’da şimdi sütten bile kesilmemişken ayrılmak zorunda kalmıştı. Orada ailesiyle birlikte yaşıyordu; kız kardeşleri, kuzenleri, teyzeleri ve annesi vardı. Birbirlerine sarılıyor, daima bir arada sohbet ediyor, oynuyorlardı. Yeni meskeninde ise kimsesi yoktu. Mavili siyahlı puantiyeli elbisesiyle ziyaretçilerine çeşitli şovlar yapıyor, sırtına binen çocukları gezdiriyordu.

Bugün artık 50’li yaşlarında olduğundan emekliye ayrılmış durumda. Lakin hayatın tadını çıkarabildiğini söylemek sıkıntı. Hala tıpkı yerde yaşıyor. Bu hayata o kadar alışmış ki kendisine ayrılmış dört tarafı bambularla çevrili küçücük arazinin önünden geçen trenlere “el sallamayı” ihmal etmiyor. O sırada trendeki yolcuları bilgilendirmekle vazifelinin ezberden söylediği şu cümleler duyuluyor:

“Burada tanışacağımız hoş hanımın ismi Bayan Happy. Bayan Happy inanılmaz formunu yıllardır müdafaayı başardı. Biz de burada kendisine çok çok güzel bakıyoruz. Her hafta banyosunu yaptırıyor ve pedikürünü eksik etmiyoruz…”

Burası New York’ta bulunan Bronx Hayvanat Bahçesi’nin “Vahşi Asya” ismi verilen kısmı, rehberin orta yaşlı bir kadınmışçasına bahsettiği Bayan Happy bir Asya fili, “eksik etmiyoruz” dediği pedikür seansları da aslında tutsaklık altındaki fillerde çok sık ortaya çıkan ve felce hatta mevte yol açan bir ayak hastalığını önlemenin tek yolu. Çünkü yırtıcı ömürde her gün kilometrelerce yol yürüyen Asya fillerinin ayakları muhakkak bir alanda kapalı kalmaya ve hudutlu harekete uygun değil.

New York Times 2015 yılında yaptığı bir haberde Happy’i “Bronx Hayvanat Bahçesi’nin En Yalnız Fili” diye nitelendirmişti.

New York Times 2015 yılında yaptığı bir haberde Happy’i “Bronx Hayvanat Bahçesi’nin En Yalnız Fili” diye nitelendirmişti.

HAPPY’NİN YAZGISINI BELİRLEYECEK DAVAYA SAYILI GÜNLER KALDI

“Mutlu” manasına gelen ismiyle Happy, 21’inci yüzyılın en kıymetli hayvan hakları davasının öznesi.

Onu temsil eden Nonhuman Rights Project (İnsan Olmayanların Hakları Projesi – NhRP) avukatları, 18 Mayıs günü, New York eyaletinin en üst seviye hukuk mercii olan New York Temyiz Mahkemesi’nin karşısına çıkacak, Happy’nin Bronx Hayvanat Bahçesi’nde yasa dışı bir biçimde tutulduğunu ve Tennessee ya da California’da bulunan bir fil sığınağına gönderilmesi gerektiğini savunacak. (Bu sığınaklarda, filler, hayvanat bahçelerine kıyasla çok daha geniş topraklarda, doğal ömür şartlarına yakın koşullarda yaşıyor ve diğer fillerle toplumsallaşma bahtı elde edebiliyor.)

Wall Street Journal’a konuşan NhRP Lideri Steven Wise, “Happy, kendi iradesine karşıt bir formda hapsediliyor. 40 yıldan fazla müddettir hapiste” dedi.

Happy’nin çok mutsuz ve depresif olduğunu savunan Wise, “Hayvanat bahçesindekiler Happy’i sevmiyor. Sevseler, Tennessee’deki barınağa gönderirlerdi” diyor. 

Mahkemenin Happy lehinde karar vermesi çok güç görünüyor. Lakin Wise, New York Temyiz Mahkemesi’nin davayı görüşmeyi kabul etmesinin bile başlı başına bir hukuksal zafer olduğunu belirterek, “Bu savaşı vermeye başlayalı şimdi 9 yıl oldu. Biz dünyayı değiştirmeye çalışıyoruz” sözlerini kullandı.

Doğal ortamında olsa günde ortalama 50 kilometre yürüyecek olan Happy, Bronx Hayvanat Bahçesi’nde 4 bin metrekarelik bir alanda yaşıyor.

Doğal ortamında olsa günde ortalama 50 kilometre yürüyecek olan Happy, Bronx Hayvanat Bahçesi’nde 4 bin metrekarelik bir alanda yaşıyor.

 BİRİNCİ DAVA 2018’DE AÇILDI

NhRP, Happy’nin hukuk savaşını 2018 yılında başlattı. Kurumun avukatları, New York’un kuzeyinde bulunan Orleans Bölge Mahkemesi’ne müracaatta bulunarak Happy’nin ABD kanunları kapsamında hakları olan bir birey olduğunu, bu formda muamele görmesi ve özgür bırakılması gerektiğini savundu.

Davalı taraf olan Bronx Hayvanat Bahçesi’nin avukatları ise hem Happy’nin bireylik argümanına karşı çıktı hem de olur da filin mahkemenin karşısına çıkarılması gerekirse 620 kilometre aralık yol gitmesi gerekeceğini belirterek davanın Bronx’ta görülmesini talep etti.

Yargıç bu talebi kabul etti, dava Bronx Bölge Mahkemesi’ne taşındı. Evvel alt mahkeme akabinde da 2020 yılında Bronx Temyiz Mahkemesi, geçmişten emsal kararları münasebet göstererek Happy’nin birey olduğu argümanını reddetti.

Yüksek Mahkeme Yargıcı Alison Tuitt, karar münasebetinde, Happy’nin zahmetine katiyen sempatiyle yaklaştığını belirterek, “Ama yasalar gereği Happy’nin bir ‘birey’ olmadığına ve yasa dışı mahpus tutulmadığına karar vermek zorundayız. Lakin bu fil hürmet ve haysiyetle muamele görmesi gereken akıllı ve otonom bir varlık ve özgür olma hakkına sahip olabilir” tabirlerini kullandı.

PEKALA HAPPY NEDEN KEYİFLİ DEĞİL?

51 yaşındaki Happy, 1977 yılından beri Bronx Hayvanat Bahçesi’nde yaşıyor. Happy ömür alanını 25 yıl boyunca arkadaşı Grumpy ile paylaştı. Lakin Patty ve Maxine isimli iki filin saldırdığı Grumpy yaraları nedeniyle uyutulunca Happy yalnız kaldı. Daha sonra eşleştirildiği Sammy de 2006’da hayatını kaybetti. Akabinde Maxine de öldü.

Happy, Grumpy ve birebir devirde ABD’ye getirilen öteki 5 fil yavrusu, isimlerini Walt Disney’in 1937 tarihli sineması “Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler”deki cücelerden alıyordu. İkisi de dişi olan Happy ve Grumpy, Grumpy ölene kadar hiç ayrılmadı. Happy hayli utangaç ve içe dönük, Grumpy (İng. huysuz) ise isminin bilakis çok sevinçli ve hareketliydi.

Happy, Grumpy ve tıpkı devirde ABD’ye getirilen başka 5 fil yavrusu, isimlerini Walt Disney’in 1937 tarihli sineması “Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler”deki cücelerden alıyordu. İkisi de dişi olan Happy ve Grumpy, Grumpy ölene kadar hiç ayrılmadı. Happy epey utangaç ve içe dönük, Grumpy (İng. huysuz) ise isminin bilakis çok sevinçli ve hareketliydi.

Birkaç yıl önce, Bronx Hayvanat Bahçesi fil programını kapattı ve yeni fil alımını durdurdu. Lakin eldeki filleri diğer yerlere de göndermedi. Hayvanat bahçesinin yöneticisi James Breheny’nin yeminli tabirinde dediğine nazaran, geçmişteki davranışlarıyla öteki fillerle bağlantı kurmakta pek de başarılı olmadığını gösteren Happy ve Patty, bugün, yan yana ömür alanlarında tek başlarına yaşıyor.

Bronx Hayvanat Bahçesi iki filin ortalarındaki çit üzerinden temas kurduğunu belirtse de NhRP ve hayvan severler bu kadarcık bağlantının Happy ve Patty’nin toplumsallaşma gereksinimlerini karşılamadığını öne sürüyor. Kurumun avukatları ise geçmişte yaptıkları savunmalarda, Happy’nin bulunduğu çok keyifli olduğunu belirterek “NhRP kendi yanlış ideolojisini yaymak için Happy’i ve Bronx Hayvanat Bahçesi’nin ismini sömürmektedir” tabirlerini kullanmıştı.

NEDEN BAŞKA FİLLER DEĞİL DE HAPPY?

Dünya genelindeki uzmanlar, fillerin çok toplumsal hayvanlar olduğunu her fırsatta lisana getiriyor. Araştırmalara nazaran, toplumsal bağlar kuramamak, aile üyeleriyle birlikte kendi yiyeceğini aramak zorunda olmamak, fillerin zihinsel sıhhatlerine ziyan veriyor. Hatta kimileri üreme üzere kolay hayati işlevleri bile yerine getirmiyor. Birbirlerine sık sık yardım ettikleri için empati hissine sahip oldukları düşünülen fillerin ölen aile üyeleri ve arkadaşları için yas tuttukları da biliniyor.

Fakat Happy, tüm bunların da ötesinde çok özel bir fil. Çünkü 2005 yılında yapılan bir çalışmada, Happy’nin o güne kadar yalnızca insanlara, şempanzelere ve yunuslara mahsus kabul edilen bir özelliğe sahip olduğu ortaya çıktı: Happy ayna testini geçebilen birinci Asya fili oldu.

İngilizce “mirror self-recognition”ın kısaltmasıyla MSR olarak da bilinen ayna testi, bilim insanlarının bir canlının öz bilince sahip olup olmadığını tespit etmekteki en değerli aracı.

Hayvanlar ekseriyetle aynadaki yansımalarını birebir cinsten diğer bir hayvan zannediyor ve onunla konuşmaya, etkileşim kurmaya, arkadaş olmaya ya da arbede etmeye çalışıyor. MSR testini geçen canlılar ise aynadaki imajın kendilerine ilişkin olduğunu biliyor ve ona nazaran davranıyor. (Örneğin dişimizde bir şey var mı diye bakıyor, makyajımızın bozulup bozulmadığını denetim ediyor, saçımızı düzeltiyoruz.)

2005 yılında Emory Üniversitesi’nden Joshua Plotnik’in yürüttüğü çalışma kapsamında da Maxine, Patty ve Happy başlarına beyaz boyayla çarpı çizildikten sonra ömür alanlarına yerleştirilen aynaların karşısına geçirildi. Maxine ve Patty evvel aynaya tırmanıp “Arkada öbür bir fil mi var?” diye denetim etmeye çalıştı, akabinde başlarını sağa sola sallayıp neden karşılarındaki filin de tıpkı biçimde davrandığını anlamaya çalıştı. Happy ise 12’den fazla kere başındaki çarpıya dokunarak aynadakinin “Happy’nin yansıması” olduğunu anladığını göstermiş oldu.,

FİLDEN “BİREY” OLUR MU?

ABD hukukunda “birey” kurgusal bir olgu. Bir şirket ya da bir gemi birey kabul edilebiliyor. 1972 yılında Yüksek Mahkeme Yargıcı William O. Douglas, bir karar metninde vadilerin, alp çayırlarının, ırmakların, göllerin, plajların, ağaçlıkların, bataklıkların hatta havanın bile birey kabul edilmesi gerektiğini yazmıştı. Kürtaj zıtları embriyo ve fetüsler için de tıpkı şeyi savunuyor. 2019 yılında California’nın kuzeyinde yaşayan Yurok kabilesi, Klamath Irmağı’nın bir birey olduğunu ilan etti. Hatta yapay zekanın da birey kabul edileceği günler fazla uzak üzere görünmüyor.

Üstelik bu mevzudaki tek dava da Happy’le ilgili değil. Örneğin Florida’da iki göl, bir bataklık, iki de dere, bir inşaat projesini durdurmak için bireylik davası açtı. Minnesota’da “manoomin” ismi verilen bir cins yaban pirinci, bir petrol boru sınırının inşasını engellemek için mahkemenin yolunu tuttu. NhRP avukatları da geçmişte Happy gibisi zihinsel kapasiteleri ve otonomileri olduğu gerekçesiyle balinaları, şempanzeleri ve yunusları savundu.

Manoomin, Minnesota yerlileri için çok değerli bir eser. Fotoğraf 1905 yılından bir manoomin hasadından.

Yeni Zelanda, Bangladeş, Hindistan ve Kolombiya üzere ülkelerde de ırmakların, dağların ve çeşitli tabiat alanlarının haklarına dair davalar görüldü. Ekvador anayasası “Doğa Ana” manasına gelen ‘pachamama’ya var olma ve gelişme hakkı tanıyor.

Bu cins türel teşebbüslere karşı çıkan insan bireyler de var. Örneğin ABD’nin Missouri eyaletinde gündeme gelen bir yasa tasarısı, insanların ekosistem ismine dava açmasını engellemeyi amaçlıyor. Idaho Eyalet Meclisi de kısa mühlet evvel, çevresel ögelerin yapay zekanın, insan olmayan hayvanların ve cansız nesnelerin bireylik özelliği kazanmasını engelleyen maddeyi kabul etti. Yasa teklifini gündeme getiren Cumhuriyetçi vekil Tammy Nichols, “Seçmenlerim, doğal haklar hareketinin eyaletimizdeki tarım sanayisini ve kereste maden üzere kaynakları tehdit etmesinden dolayı telaş duyuyor” tabirlerini kullandı.

The Wall Street Journal’ın “Happy the Elephant Has Lawyers Arguing to Free Her From the Zoo”, Newsweek’in “In a Kanunî First, a Court Will Decide if an Elephant Deserves the Same Rights as a Person”, The Atlantic’in “The Elephant Who Could Be A Person” ve NPR’ın “Elephants Have a Concept of Self, Study Suggests” başlıklı haberlerinden derlenmiştir.