Ağaçlar

Ağaçlar beşere heyecan veriyorsa, ömrü hissediyor demektir. Ömrü manalandıran dinamikleri yalnızca beşere indirgememek gerekir. Ağaçlar bizi sessizce izlerler. Yangını kimin başlattığını, ateşi kimin çaldığını, suyu kimin aldattığını, gerçeğin daha ötesini ve her şeyi bilirler.

Hiç unutmam, mecmualarda yeni yeni şiirlerimi yayınlamaya başladığım yıllarda, şiirimi yayınlayan bir mecmuanın editörünü ziyaret etmiştim. “Sanatçının genç bir adam olarak portresi” olarak acemi acemi konuşurken, editör bana şöyle bir soru sormuştu: “’İki saatlik ömrün kaldı’ deseler ne yaparsın?” Ben de hiç duraksamadan, “ağaçlara koşarım” demiştim. Ağlamıştı. Ortadan kırk yıldan fazla vakit geçmesine rağmen, tıpkı soruyu sorsalar, ben tekrar birebir yanıtı veririm.

Evet, ağaçlara koşarım. Örneğin, incir ağaçlarına koşarım. Çocukluğumda, bizim meskenin biraz ilerisinde, başka bağlara giden patika boyunca incir ağaçları vardı. Ortadan kırk yıl geçtikten sonra, bir gün o bağın olduğu yere gittik. Ben oraları tanıyamayacağım için, ablam götürmüştü. Sahiden de bağın yeri mahalle olmuştu. Her yer göz alabildiğine konuttu. Bir sokaktan geçerken, ablam, “işte o incir ağaçlarının olduğu patika burası” dedi. Bulunduğumuz yer asfalt bir sokaktı. Çok üzüldüm. Hiç incir ağacı yoktu. Ancak kimi konutların duvar tabanlarında, yol kıyılarındaki taşların ortasında incir filzleri uzunluk vermişti. Evet, tanımıştım, burası, orasıydı. Yıllar sonra o incir ağacı ve ötekiler aşağıdaki düzyazı şiirimin izleğini oluşturacaktı:

“İNCİR
bir itirazdan kelam ediyorum. sert, inatçı, mani tanımaz bir başkaldırıdan. bir bilgeden. yapraklarında biriktirdiği toz uzun vakitlerde biçimlenmiş fikir tohumlarıdır. kaç poyrazlara dayanmış, şu serin yaz sabahının nazlı rüzgarına mı boyun eğecek? yitik bir kavmin kendi küllerinden doğması. önünden geçerken hürmetle eğilmeyen kim olabilir ki? hani ıtalo calvino’nun ‘görünmez kentler’ inden birinde, keçilerini uzun vakittir getirmediği bir otlağa getiren bir çobanın, otlağın yerinde bir kentle müsabakası, kaybolmuş otlağı ararken ararken,
keçilerinin refüjlerdeki otlardan, bu kentin eski otlakları olduğunu anlaması üzere, aslında bu kayalıkların vaktinde bir incir ormanı olduğunu düşünebiliriz.

incir ağacına yaklaştığınızda, kendine mahsus kokusu, ilkokul ikinci sınıf öğrencisiyken, eşikte sizi okula uğurlayan annenin kokusuyla birebirdir; sıcak, itimat verici… fakat bu yalnızca kokusu için söylenebilir. yoksa, incirin yabanıl uzaklığı, zehirli sütü bir anneyle kıyaslanamaz. tahminen tanımadığımız bir bayanla kıyaslanabilir. nereden gelip nereye gittiğini, lisanını, kimin nesi olduğunun bilinmediği, gizemli. oralarda, güneşte ısınmış kayalarda tek başına duran.”

Ağaçlar, Hermann Hesse, çeviri: Zehra Aksu Yılmazer, 104 syf., Kolektif Kitap, 2018.

Herman Hesse, “Ağaçlar” isimli kitabının bir yerinde, bir mühlet yaşadığımız her yerin, fakat orayla vedalaştıktan hayli sonra belleğimizde biçim kazandığını ve hiç değişmeyen bir imgeye dönüştüğünü öne sürecektir. Buralarla ilgili olarak kendisinde bilhassa ağaçların imgesinin kaldığını belirtir. Hesse’ye nazaran, ağaçlar hoş ve sevilesidir. Kendini binalarda tabir eden insanın karşısına tabiatın masumiyetini koymakla kalmaz, toprağın tipi ve ömrü, iklim ve hava, ayrıyeten insanın manası üzerine de çok şey söylerler.

Bana, “’iki saatlik ömrün kalsa, ne yaparsın?” diye sorsalar, evet, ağaçlara koşarım. Örneğin dut ağaçlarına koşarım. Çocukluğumda konutumuz zambak, aslanağzı, fulya, ortanca, kuşkonmaz, reyhan, küpeçiçeği, gelinteli, kasımpatı, karanfil ve sarmaşık çiçekleri içindeki bir bağ konutuydu.. Bir de büyük bir asmamız vardı, iri üzüm salkımlarının sarktığı. Asmanın altında da kuyumuz vardı. Oradan su çekerdik. Yerin altındaki birisinin, kovaya su doldurduğunu düşünürdüm. Yaz aylarında babam karpuz sarkıtırdı kuyuya, soğuması için. Buzdolabımız yoktu. Bir de büyük dut ağacımız vardı, konutumuzun avlusunda. Geçen yazdan kalma, kurumuş bir cırcırböceği bulurdum kısımların ortasında. Güya bütün müziğini kullanmış ve tüketmiş, bu yüzden içi boşalmış üzere gelirdi bana. Yaprakların en ağır olduğu yaz günlerinde, dut ağacına tırmanır, yaprakların ortasında kaybolur giderdim. Sıcak ve hüzünlü sessizlikte, dem çeken kumruları yakından izlerdim.

Evet, zeytin ağaçlarına koşarım. Konutumuzun biraz ilerisinde, bağlarda, yol kenarlarında sahipsiz zeytin ağaçları olurdu. Samimi, itimat veren, kendinden emin duruşlarıyla zeytin ağaçları…onların günlerce süren Akdeniz yağmurları altında beklemeleri, geceleri yıldızlarla fısıldaşmaları, buna tanıklık etmem, beni yaşıyor olduğuma da inandırırdı.

Ladinlere koşarım, mavi ladinlere. Konutumun yolu üstünde çok sevdiğim, bahçeli, tek katlı bir mesken vardı. Bahçesinde görkemli bir mavi ladin vardı. Bir gün o konutu müteahhite verdiler. Yerine bir apartman yapıldı. Bir akşamüzeri meskene dönerken, apartmanın önünde iki adam gördüm. Adamlardan birinin elinde motorlu testere vardı ve mavi ladini kesmeye başlamıştı. Dehşet içindeydim. Niye kestiklerini sordum. Mavi ladin apartmana yakın olduğu için balkonlardan dairelere hırsız girmesini kolaylaştırabilirmiş. Balkonlarda tedbir almak yerine mavi ladini kestiler. Ladin yere hakikat düşerken, göz göze geldik. Uzak dağ yamaçlarının rüzgârıyla devrildi. Hiçbir şey yapamadım. “Havada konuşmamanın, görmemenin kahrolası hüznü” vardı.

Ağaçları uzun uzun aramaya gerek yoktur. Her yerde karşımıza çıkarlar. Kentlerde, tarlalarda, mezarlıklarda, duvar tabanlarında, köşe başlarında, yamaçlarda, vadilerde… “Bitkilerin En Hoş Tarihi (Jean-Marie Pelt vd.)”nde, Fransa’nın en yaşlı ağaçlarının Normandiya mezarlıklarında sık rastlanan porsukağaçları olduğu anlatılır. Adil İzci de, “Ağaçlar Kitabı”nda erik ağaçlarından kelam ederken, evvelce İstanbul’da erik ağaçlarına demiryolu boyunca sık rastladığını ve aklına tuhaf seyahatler geldiğini anlatır. “Bir istasyondan çıkıp erik ağaçlarını koklaya koklaya istasyonlar boyunca gitsem. Saatlerce. Hayır günlerce. Tıpkı bahar haikuları yazmak için yollara düşen eski Japon şairleri üzere.”

Kurumuş ağaçlara koşardım. Evvelden o denli her yerde çocuk parkı yoktu. Mahallelerde boş emlak olurdu. Bizim sokakta da boş bir arsa vardı. O yerde tahminen de her çocuğun kendine ilişkin bir köşesi olurdu. Bilhassa yaz akşamlarındaki arsa yaşantısı bir masal üzere olurdu. Toplanırdık, top oynardık, tahtadan ya da telden-tenekeden yaptığımız kılıç, tavşan, araba üzere oyuncaklarımızı gösterirdik birbirimize. Yaz akşamlarında, geç vakitte konutlarımıza dağıldığımızda, orada tek başına kalan gecenin gerimizden hıçkırarak ağladığını duyardım, güya. Sonraki gün tekrar o yerde gölge, kuşlar, duvar tabanı, kurumuş ağaç, yıldızlar, cırcır böceklerinin sesi heyecanla bizi karşılardı. Annemiz, babamız, kardeşlerimiz ve arkadaşlarımız ölümsüzdü. Bir gün onları kaybedeceğimiz asla aklımıza gelmezdi. Soluk soluğa yaşamaktan, bu türlü şeyleri düşünemezdik ki! Komşu bayanlarla sohbet eden annelerimizin yaz eşiklerindeki tanrısal sesleri susunca, konutlarımıza gitmemiz gerektiğini anlardık. Havada fevkalade nemli, iyot kokan bir Akdeniz kokusu olurdu. Savaş, cinayet nedir bilmezdik. Televizyon yoktu ve her gün bir adam oradan bağırarak bizi azarlamazdı. Kendimizi itimat içinde hissederdik. Korkmazdık.

.

Evet. kurumuş ağaçlara koşardım. Çocukluğumun boş yerindeki kurumuş ağaca! O ağaç ne vakitten beri oradadır, ne ağacıdır hiç kimse bilmezdi. Farklı olan şu ki, hiç kimse de bunu bilmek, öğrenmek istemezdi. Şayet öğrenirsek, güya bir büyünün bozulacağından korkardık. O herkesin ağacıydı. Oraya dikilmiş, soyut bir anıt-heykel üzereydi. Kim bilir kaç neslin çocukluğuna tanıklık etmiştir? Aslında onu ağaç olarak görmüyorduk. Orada bir boşluk üzere, kendini bekleyen bir nöbetçi üzere duruyordu. O yalnızca bir biçimdi, tahminen de. Bizim istediğimiz şeye benzettiğimiz bir biçim. Annesine küsen, kardeşiyle arbede eden, babası tarafından tartaklanan gelir, o kurumuş ağacın gövdesine yaslanırdı. O bizi teselli ederdi. Bize sahip çıkardı.
“İki saatlik ömrün kalsa ne yaparsın?” diye sorsalar, evet, ağaçlara koşarım. O anda etrafta ağaç yoksa, kurumuş otlara, çalılara koşarım.

“bir ağustos öğlesini kollarının ortasında dinlendiren tozlu çalılık, hüzünlü bir mutluluktur. biçimsiz bir öbekmiş üzere görünen kurumuş otlar, zaten olmanın, ıssızlığın, sessizliğin biçimidir. güneşte ısınmış bir kuru çalılık, içinde sakladığı küçük bir kertenkele ile soyluluğun inanç veren sığınağından öbür nedir? yaz-kış yeşil kalan şımarık bir maki çalılığının yanında, ilkbaharda açtığı göz kamaştırıcı çiçekleriyle arılara da imkan sunan kurumuş bir ot yığını, artık alçakgönüllülüğün ta kendisidir. yol kıyısındaki bir kuru ot öbeği, orada, geri dönülmezcesine atılmış bir adımdır. kendini bir şeylere adamışlığın imgesidir. verilmiş bir kelamın yerine getirilmesidir de. bir taşa oturmuş, düşünen bir beşere, oraya buraya savrulup duran kararsız bir kurumuş çalılıktan öteki en yeterli esin kaynağı ne olabilir ki! kurumuş otlar tabiatın belleğidir, yazın içeriğidir. bir çalılık, üstünde hiçbir yeşil leke kalmasa bile kurumuş sayılmaz. lakin kısımlarına konuk ettiği bir çekirge sesiyle kendini tamamlar.
kurumuş otlar: ateşi başlatan isyan.”

Herman Hesse ne diyordu: “…Ağaçlar insanın manası üzerine de çok şey söylerler.” Zira ağaçlar bizi duyarlar. Kanılarımızı hissederler. Toprağın üstünde farklı ayrı duruyorlarmış üzere görünmelerine rağmen, toprağın altında kökleri sarmaş dolaştır. Metrelerce uzaktaki öbür bir ağaca konuk gidebilirler. Tehlikelere karşı birbirlerini haberdar edebilirler. Kurosawa’nın efsanevi sinemasının kahramanı İşte, Dersu Uzala’nın ağaçlardan “adam” diye kelam etmesi boşuna değildir. Aşağıdaki şiirim, sessiz ve rüzgârsız bir Ağustos öğleninde, ulu bir çam ağacının altında otururken, ağacın içinden gelen uğultuyu duyduktan sonra başımda biçimlenmeye başlamıştı:

“UĞULTU

rüzgârın koyduğu isimlerle öğrendik ağaçları
çınarı bir uğultuyla tanımlıyoruz
darağacını bir sessizlikle.

gece yanlış biliyor her şeyi
ışığın bir boşluktan geldiğini söylüyor
yolların bir ayrılıktan.

artık taş kendini öne sürüyor
merasimlerin kovulmuş çocukları
ölülerine tutunarak güçleniyor.”

Peter Vohlleben, “Ağaçların Saklı Yaşamı”nda, Zürafaların Afrika savanlarındaki akasyaları daima yedikleri halde ağaçların bu duruma nasıl direndikleriyle ilgili bir araştırmadan kelam eder. Vohlleben’e nazaran, zürafaların yemeye başladığı her akasya, başka akasyaları uyarmak için özel kokulu bir gaz üretmektedir. Böylelikle zürafalar en az yüz metre ötedeki, olaydan şimdi haberi olmayan akasyalara yönelmektedir. Vehlleben ayrıyeten ağaç liflerinin yeterli bir ses iletkeni olduğunu belirtir. Müzik enstrümanlarının kaliteli olanlarının ağaçtan yapılmış olmaları boşuna değildir. Ağaçlara yuva yapan kuşlar, yırtıcı düşmanlarının seslerini bu iletkenlik özelliği sayesinde çabucak duyarlar ve tedbir alırlar. Lakin bir ormandaki ağaçların, onları kökünden sökerek yok etmek üzere ormana dalan kesici makinalara, motorlu testerelere karşı yapabilecekleri hiçbir şey yoktur. Bu kesici aletleri kullananlar ve onları yönlendirenler ile ağaçların yok edilmesini içeren uzun vadeli siyasetleri belirleyenler, en tehlikeli ögelerdir. Ağaçların onlara karşı, oldukları yerde olmaktan öteki yapabilecekleri bir şey yoktur. Ormanlar, onların yoldaşı olan bir avuç insanın çığlıklarına rağmen, makus niyete ve çıkar münasebetine son derece açık olan baraj, yol, köprü üretimi üzere münasebetlerle yok edilmektedir.

Şu kelamları yaşlı bir Kızılderili bayan değil de, güya yaşlı bir ağaç söylemiştir: “Beyazlar hiçbir vakit toprağa ya da geyiklere ya da ayılara aldırmadılar… biz kızılderililer bir hayvanı öldürdüğümüz vakit, onun bütün etini yiyoruz… kökleri kazdığımızda küçük çukurlar açıyoruz… mesken yaptığımızda küçük çukurlar açıyoruz… biz çekirgeler için otları yaktığımızda hiçbir şeyi mahvetmiyoruz… biz, meşe palamutlarını ve fıstıkları sallayarak düşürüyoruz. ağaçları baltalayıp devirmiyoruz… biz sırf kurumuş ağaçları kullanıyoruz… fakat beyazlar toprağı deşiyorlar, ağaçları söküyorlar, herşeyi öldürüyorlar… ağaç diyor ki, ‘yapma. acıyor… canımı yakma’ fakat onlar, onu baltalayıp kesiyorlar… toprağın ruhu, onlardan nefret ediyor… kızılderililer asla bir şeyin canını yakmaz, fakat beyazlar her şeye ziyan veriyorlar… kaya diyor ki, ‘yapma. canımı yakıyorsun’ fakat beyazlar hiç umursamıyor… halbuki beyaz adamın ona dokunduğu her yer acıyor…”