Ah-figanistan

İşte Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Süleyman Kızıltoprak’ın Star – Açık Görüş’te kaleme aldığı ”Ah-figanistan” başlıklı yazısı:

Afganistan son yüzyılda daima figan ile anıldı. Hatta bazen Afganistan yerine ah-figanistan denilerek ülkenin yüzyıldır çektiği acılara vurgu yapılır. Ülke artık Gazneli Mahmud ve Babür’ün varlıklı imparatorluklarının bir kesimi olduğu günlerden çok uzakta. Sayısız işgalci güce mezar oldu. İskender’in hayallerini hüsrana çeviren topraklarda İngiliz ve Rus yayılmacılar da umduklarını bulamadı. Büyük İskender Milattan Evvel 330’larda dünyayı fetih hareketine giriştiğinde Mısır, Anadolu ve İran’dan sonra Hindukuşları aşmak için iki yıl Afganistan’da kalmıştı. Hindistan’ın içlerine girse de tümüyle ele geçirme argümanından vazgeçerek gücünün ve ömrünün sonunu bu topraklarda tatmıştı. Ele geçirmek bir yana, bu coğrafyanın içinde erimişti.

Afganistan’ın nüfusu iddiası sayılara nazaran 40 milyona yaklaşmıştır. Bunun en az dörtte biri hatta üçte biri Türk ve akraba topluluklarındandır. Bu yüzden Türkiye Afganistan’daki problemlere gözünü kapayamaz. Afganistan’daki hassas istikrarlar bozulduğunda yalnızca bu ülkenin değil Orta Asya’nın yani Türk dünyasının da huzuru bozulacak demektir. Afganistan’daki inançsız ortam en çok Türk ve akraba toplulukları savunmasız ve çaresiz bırakmaktadır. Afganistan’dan gelen göç dalgası büyük ölçüde Güney Türkistan olarak isimlendirilen Kuzey Afganistan’dan kaynaklanmaktadır. Göçlerle bu coğrafyanın için boşaltılması aşırılık yanlısı kümeler yanında İran’ın da işine gelen bir durumdur. O yüzden İran Afgan göçünü engelleyici önlemlerden uzaktır. Güçlü coğrafyayı yürüyerek aşabilenler çoklukla genç erkeklerdir. Bayanlar ve çocuklar 3 bin kilometre uzunluğundaki engebeli topraktan geçebilme bahtını kendilerinde görmüyorlar. Günlerce aç ve susuz kalma, yabanî hayvanlara yem olma ve insan kaçakçılarının hilelerine karşı uğraş veremeyecekleri için baştan pes etmişlerdir.

DATALAR İNANÇLI DEĞİL

Öte yandan ülkenin coğrafik ve siyasi parçalanmışlığı insan hareketliliklerini özendirmektedir. Kuzey Afganistan ovasından İran’a ulaşan nüfus düzlüklerden yürüyerek geçebilmektedir. Afganistan’ın kuzeyi dışındaki yeri yaklaşık yüzde 75’i dağlık ve engebelidir. Ülke nüfusu çoklukla Hindukuş Dağları’nın eteklerinde ve etrafında kümelenmiştir. Doğudaki yerleşim yerlerinin nüfusu ağır, güneyde ise daha seyrektir. Ülkenin iç vadilerinde daha küçük etnik kümeler yaşar. Afganistan’ın 2004 anayasası 14 etnik kümesi tanımaktadır. Peştun, Tacik, Hazara, Özbek, Beluci, Türkmen, Nuristani, Pamiri, Arap, Gucar, Brahui, Kızılbaş, Aymak ve Paşai. Afganistan’daki hassas durum sebebiyle istatistiksel bilgiler muteber olmadığından etnik kökenlere ait verilen oranlar da doğruyu tam olarak yansıtmaz. Ülkede çok fazla iki dillilik olduğundan lisan bazlı bilgiler de gerçeği yansıtmaktan uzaktır. Yüzde 99,7’si Müslüman olan ülkede Şiilerin oranı yüzde 10 civarındadır.

Ülkenin çoklukla kuzeyinde yaşayan Türkmenler, Özbekler ve öteki Türk kökenli topluluklar büyük ölçüde Sünnidir. Tarihi olarak Güney Türkistan diye isimlendirilen Amuderya Irmağı’nın güneyinden Hindukuş Dağları’nın eteklerine kadar uzan tarım ve doğal kaynaklar bakımından epey değerli toprakta yaşarlar. Bu toprakların boşalması öteki etnik kümelerin işine gelmektedir.

Büyük İskender Milattan Evvel 330’larda dünyayı fetih hareketine giriştiğinde Mısır, Anadolu ve İran’dan sonra Hindukuşları aşmak için iki yıl Afganistan’da kalmıştı. Hindistan’ın içlerine girse de tümüyle ele geçirme argümanından vazgeçerek gücünün ve ömrünün sonunu bu topraklarda tatmıştı. İşte onun bile ele geçirmek bir yana içinde eridiği bu coğrafya, birçok büyük güç sahibi imparator ve kumandanlara mezar olma serüvenin bir yeri olarak değerlendirilmeye bu türlü başladı.

Afganistan coğrafyasına İslam’ın ulaşması çok erken periyotta Hz. Osman yahut Muaviye periyodunda oldu. Maveraünnehir ve Horasan’da karar süren Samaniler devletinin hudutları IX. yüzyılda Afganistan’ın büyük kısmını de içine alıyordu.

Türkler, Sebük Tegin önderliğinde, Afganistan’ın en değerli kentlerinden biri olan Gazne’de Gazneli Devleti’ni kurdular. Bu devletin dünya tarihine geçen büyük sultanı Gazneli Mahmud (998-1030) İskender’in yapamadığını başararak Gazne’den çıkıp Hindistan’a hakim olmuştu. Fakat onun periyodu de uzun sürmedi. Bununla birlikte Gazneli devranında Afgan coğrafyasındaki Türklerin sayısını artırdı.

KÜLTÜREL MERKEZ

Afganistan’daki Gazneli egemenliği 1040’ta meydana gelen Dandanakan Savaşı’nda Selçuklular’ın zaferiyle son bulunca bölgenin siyasi tarihi yeni bir seyir aldı. 1157’de son Selçuklu Sultanı Sencer vefat edince kısa bir mühlet Gurlular’ın hakimiyeti sürdü. XII. asrın sonlarında Harzemşahlar 1220’deki Moğol istilalarına kadar Afganistan’a hakim oldular. 1364’de Timur Afganistan’ı kararı altına alana kadar Moğolların tesiri sürdü. Timur ülkenin başşehri olarak Herat’ı öne çıkardı. Timur’un güvenlik ve bayındırlık siyaseti sayesinde birçok kent bilhassa Herat bulunduğu coğrafyanın cazip bir kültür merkezi haline dönüştü.

Timur’un torunlarından Bâbür (1483-1530), Afganistan’da uzun vakit devam eden ve sonları Hindistan içlerine kadar uzanan yeni bir devlet kurmayı başardı. Onun devleti Hindistan’da 1857’deki İngiliz işgaline kadar zayıflayarak da sürdü. XVIII. yüzyılda şahit olunan siyasal parçalanmışlık ortamında dış güçlere karşı Ahmed Şah Dürrânî, Peştunlar başta olmak üzere çok sayıdaki kabileyi birleştirdi ve 1747’de Afganistan’ı kurdu. Ahmed Şah hırslı hükümdar Ender Şah’ın kumandanlarından biri olarak onun tezli yayılma siyasetlerinin içindeydi.

1747’de Ender Şah öldürüldüğünde İran bir idare meselesiyle karşılaşınca ortaya çıkan fırsatı kıymetlendirdi. Bölgesindeki birden fazla kabilenin kendisine tabi olmasını ustalıkla sağladı. “İnciler incisi” manasına gelen “dürr-i dürrân” unvanı alan Ahmet Şah daha çok Dürrânî lakabıyla anılır oldu.

XIX. asırda ülke Rus ve İngiliz sömürgeciliği ile çaba etmek zorunda kaldı. Çarlık Rusyası Afganistan’a yayılmak için İran’ı kullanırken İngilizlerde Hindistan’daki Sihleri kışkırtıyordu. Gerçekten, 1839’da Rusya’nın desteklediği İran Herat’ı ele geçirmesin diye İngilizler Sihlerle birlikte Afganistan’ı işgal ettiler. Bu işgal üç yıl sonra bitmiş olsa da etkileri bugüne kadar süren bir sonuç doğurdu. Afgan coğrafyasındaki çok kültürlü ve çok etnik yapılı lakin birlik ve beraberlik içindeki toplumsal ahenk bozuldu. 1878’de ülkedeki iç karşıklıklardan faydalanmaya çalışan Rusya’nın muhtemel Afganistan işgalinden telaş duyan İngiltere erken harekete geçti. Yaklaşık üç yıl süren Afgan direnişi 1881’de noktalandı ve İngiltere ikinci sefer işgalci devlet oldu.

HERAT’I BİRİNCİ YIKAN İNGİLİZLER

Timur’un başşehir yaptığı Ali Şir Nevai ve Hüseyin Baykara vaktinde süper bir medeniyet ve kültür merkezi haline gelen Herat başta olmak üzere birçok kent İngiliz işgali sonrasında Rusya’ya karşı savunma önlemleri mazeretiyle topa tutuldu. Bin minareli kent olarak anılan Herat çok ağır yaralar aldı. Külliyeler, mescitler medreseler zalimce yıkıldı.

Afganistan son yüzyılda ismi daima figan ile anıldı. Hatta bazen Afganistan yerine ah-figanistan denilerek ülkenin yüzyıldır çektiği acılara vurgu yapılıyor.

Afganistan Gazneli Mahmud ve Babür’ün güçlü imparatorluklarının bir kesimi olduğu günlerden çok uzakta. Sayısız işgalci güçlere mezar olmuş bir ülke. İskender’in hayallerini hüsrana çeviren topraklarda İngiliz ve Rus yayılmacılar da umduklarını bulamadılar.

Ülke, 1919’da İngiliz denetiminden bağımsızlığını kazanana kadar İngiliz ve Rus İmparatorlukları ortasında bir tampon misyonu gördü. Afganistan’ın bağımsızlığını birinci tanıyan ülke Sovyetler Birliği oldu ve iki ülke ortasında 28 Şubat 1921’de bir antlaşması imzalandı. Bundan bir gün sonra da 1 Mart 1921’de Mustafa Kemal’in başkanlık ettiği TBMM Hükümeti ile Afganistan ortasında antlaşma imzalandı. Türkiye o vakitler bir kurtuluş savaşı vermesine karşın Afganistan’ın muhtaçlığı olan uzman öğretmen ve subay gönderme taahhüdünde bulundu. Afganistan’ın başşehri Kabil’de açılan birinci diplomatik elçilik Türkiye Büyükelçiliği olurken Afganistan da Türkiye’yi tanıyan ikinci ülkedir.

Afganistan’ın bağımsızlığını ilan eden Afgan Hükümdarı Emanullah Han ortak tarih ve kültür bağları sebebiyle Türkiye’ye büyük dostluk gösteriyordu. Reformcu her önder üzere, ülkesinde başlattığı ıslahatları güçlendirmek için Aralık 1927’de başlayan ve Mayıs 1928’de tamamlanan bir dış seyahat programı yaptı. Bu bağlamda Mısır, Fransa, Belçika, İsviçre, Almanya, İngiltere, Rusya ve Türkiye’yi ziyaret etti.

Afgan Hükümdarı’nın Türkiye ve başşehir Ankara’yı ziyareti çok değerliydi. Zira Afganistan Türkiye’nin kurtuluş savaşına mütevazi imkanlarıyla maddi ve manevi açıdan dayanak veren bir ülkeydi. Ankara başşehir ilan edildikten beş yıl sonra bile kimi devletler büyükelçiliklerini Ankara’ya taşımamışlardı. Hatta İngiltere büyükelçisi 1930’a kadar İstanbul’da oturuyordu. Bu bakımdan Afgan Hükümdarı Emanullah Han’ın Türkiye Cumhuriyeti’nin başşehrini ziyaret eden birinci yabancı devlet başkanı olması iki taraf için de çok manalı idi. Döndükten sonra gereğince halk dayanağı almadan tezli toplumsal ıslahatlarını sürdürünce isyanlarla karşılaştı ve 1929’da tahtını ve ülkesini bıraktı.

1937 yılında Türkiye, İran ve Irak ile Sadabat Paktı’nın üyesi olarak bağımsızlığını vurgulayan Afganistan II. Dünya Savaşı sonrasına kadar statükocu tavrını sürdürdü. 1947’de Pakistan ve Hindistan başka devletler olarak ortaya çıkınca Afganistan’ın iç ve dış siyaseti önemli krize girdi. Hindistan’da topraklarda Afgan halkı da bulunuyordu. Afganistan doğal olarak bu halklara ilgisiz kalamazdı. Bu durum, Hindistan karşısında Müslüman Afgan halkının çıkarlarını korumadığı gerekçesiyle Pakistan’ın Kabil tarafından ağır formda eleştirilmesine neden oldu. İngiltere Pakistan lehinde hal alınca Kabil de Sovyetler Birliği’ne yaklaştı. 1973 ve 1978’de Sovyet yanlısı iki darbe Afganistan’ı Moskova’ya gereğince yaklaştıramadığından Ruslar direkt ülkeyi işgal ettiler. 1979’da başlayan Sovyet işgali uzun ve yıkıcı bir savaşa neden oldu. SSCB, milletlerarası takviyeli komünizm aykırısı mücahit isyancıların amansız baskısı altında Afganistan’da çok güç günler geçirdi. Ağır ekonomik yüke maruz kaldığı üzere asker kayıpları da muhteşem zahmet prestijini sarstı. 1988’de Ruslar girdikleri noktadan yani Amuderya Irmağı Köprüsü üzerinden geri çekilmeye başladılar. Bu nokta, İskender’in de Hindistan seferinde kullandığı bir yerdi. İskender üzere Ruslar da geri çekilmek zorunda kaldı. Ruslara mezar olan ülke Afgan halkına huzur veremedi. Değişik etnik ve kabileci kümeler ortasındaki iç savaş, ülkeyi tekrar kan gölü içinde bıraktı. Ülkedeki iç savaş ve anarşik ortamı sona erdirmek için ortaya konan teşebbüsler boşa çıktı. 1994’te isminden kelam ettirmeye başlayan sert karakterli ve Pakistan dayanaklı bir hareket olan Taliban 1996 yılında ülkede gücü ele geçirdi. 11 Eylül 2001 akınlarının akabinde, ABD ve müttefikleri tarafından Taliban idaresi Kabil’den uzaklaştırıldı.

2001’de BM şemsiyesi altında düzenlenen Bonn Konferansı, Afganistan’da kurulacak yeni nizamın yol haritasını belirledi. ABD’nin desteklediği demokratikleşme sürecinde Aralık 2004’te Hamid Karzai, Afganistan’ın demokratik olarak seçilmiş birinci cumhurbaşkanı oldu. Evvel yeni bir anayasa yapıldı. Bundan sonra, 2005’te Ulusal Meclis seçimleri yapıldı. Böylelikle siyasi olarak yine yapılanma süreci başlatılmış oldu.

Karzai, Ağustos 2009’da ikinci devir için yine seçildi. 2014 cumhurbaşkanlığı seçimleri ise çok tartışmalı geçti. Eşref Gani bu süreç sonunda Cumhurbaşkanı olarak kabul görmeyi başardı. Seçilir seçilmez Afganistan’daki NATO ve ABD varlığını kabul eden mutabakatları imzaladı: ABD-Afgan İkili Güvenlik Mutabakatı ve NATO Kuvvetlerin Statüsü Muahedesi. İki defa ertelenen son cumhurbaşkanlığı seçimi Eylül 2019’da yapıldı. Bu seçimi de Eşref Gani kazandı. Lakin bugün Gani Taliban karşısında pes ederek BAE’ye sığındı.

Türkiye Afganistan’ın güzel ve makûs gününde her vakit yanında oldu. ABD öncülüğündeki müttefik ülkelerin Kabil’de işleyen bir hükümet tertibi kurmasına maddi manevi katkılar sağladı. Türkiye başta TİKA olmak üzere birçok kuruluşu ile Afganistan’da binlerce projeyi hayata geçirdi. Bundan sonra da Afganistan’da sistem ve istikrarın sağlanması noktasında katkı sağlayacak ülkelerin başında Türkiye olacaktır.

İKINCİ TALİBAN ZAMANI

ABD ile Taliban ortasında 2018’in sonlarında başlayan Doha’daki müzakerelerde ne üzere uzlaşmalar yapıldı? Bunlar pek bilinmiyor. Lakin 2021 Ağustos’unun ortalarına gelindiğinde ABD’nin çekildiği her nokta Taliban kuvvetlerinin eline geçti. Ülkenin geleceği tartışmasız Taliban’ın vereceği kararlarda olacaktır. 20 yıl evvel başlayan ABD işgali bu formda mi sonuçlanacaktı? Birinci evvel Hamid Karzai sonra da Eşref Gani’nin ikişer sefer seçilerek Cumhurbaşkanı olduğu bu idare ABD dayanağında işbaşı yapmıştı. Artık neden ülke Taliban’a teslim edildi? Bu sorular gündemde kalmaya devam ederken Afganistan coğrafyasında daha makus günler yaşanabilir.