Ahmet Hamdi Bülbül: Boğaziçi’ne tek kurul bakmalı

 Sanat tarihçisi Ahmet Hamdi Bülbül’ün, Müdafaa Heyetlerinde çalıştığı devirde edindiği tecrübe üzerinden Boğaziçi’nin korunması problemini ele aldığı “Sayfiyeden Metropole Boğaziçi’nde Koruma” isimli kitabı 2019’da yayınlandı. Bülbül’ün ürettiği tenkit ve tahlil teklifleri ilgili makamlar tarafından da dikkate alınmış durumda.

Yaklaşık on altı yıl boyunca İstanbul’daki müdafaa heyetlerinde raportörlük ve müdürlük yapan Ahmet Hamdi Bülbül, sanat tarihçisi olmasının yanı sıra profesyonel fotoğrafçı, ressam ve müellif. Şu sıralar Kültür Bakanlığı’na bağlı bir müzede çalışıyor olmasına karşın, daha evvel heyetlerinde misyon aldığı bölgelerde hala dolaşıp bir aksaklık gördüğü anda gerekli tedbirlerin alınması için çabalıyor.

Ahmet Hamdi Bülbül

Bülbül’ün “Sayfiyeden Metropole Boğaziçi’nde Koruma” isimli kitabı, detaylı dipnotları ve kaynakçasının yanı sıra İstanbul’da tarihi etraf müdafaa kavramının tarihçesini de içermesiyle tam bir kaynak eser. Kitabın “Sorunlar ve Öneriler” kısmı ise 1974’te doğal ve tarihi SİT alanı ilan edilen Boğaziçi’ni korumak için tek bir şura olması gerektiği fikrini içeriyor.

‘NAZIM PLANI BİLİMSEL ANCAK UYAN YOK’

Temmuz 1983’te İmar ve İskan Bakanlığı’nın onayıyla yürürlüğe giren 1/5000 ölçekli Boğaziçi Nazım Planı’ndaki temel unsurların sahiden bilimsel bir yaklaşımla üretildiğini belirten Ahmet Hamdi Bülbül, kitabında bu nazım planının nasıl delindiğini ve Boğaziçi’nde yapılaşmanın nasıl yasal kılıfına uydurulduğunu detayıyla anlatıyor.

23 Kasım 1983’te yürürlüğe giren ve Boğaziçi Kanunu olarak bildiğimiz 2960 sayılı özel kanunu halk ortasındaki tabiriyle “Boğaziçi’nde müsaade almadan çivi çakamazsın” cümlesiyle özetleyebiliriz. Meğer bugünkü görünüm, bu kanuna bir halde uyulmadığını kanıtlıyor. Örneğin Mayıs 1986’da Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren İmar Kanunu’ndaki birtakım hususların Anayasa’ya tersliği sebebiyle dava açılıyor, dava Aralık 1986’da sonuçlanıyor. Fakat davanın devam ettiği bu 4 aylık süreç, tıpkı vakitte Boğaziçi’nde en çok yapı ruhsatı verilen periyot. Boğaziçi Kanunu’nda yapılan değişiklikle ruhsat alabilen 1411 villanın 1107’si bu dört aylık süreçte ruhsat almış.

‘BOĞAZİÇİ’NDE YETKİ KARMAŞASI VAR’

Boğaziçi Kanunu, Boğaziçi’nde öngörünüm olan bölgelere konut yasağı getirmesine karşın öngörünüm bölgesindeki yapılaşma devam ediyor. Bülbül, bu durumun yetki karmaşası yüzünden olduğunu söylüyor: “Boğaziçi’nin değerli bir sorunu yetki karmaşasıdır. Öngörünüm [sahil] bölgesinde yetki Büyükşehir Belediyesi’nde iken geri görünüm ve etkilenme bölgelerinde ise yetkiler dört ilçe belediyesinde. Bir yolun iki tarafı, iki farklı belediyenin yetkisinde, hatta bir parselin yarısı ön görünümde, yarısı ise geri görünümde de kalabiliyor. Buna bir de Boğaziçi’nin her iki yakasına farklı muhafaza bölge konseyleri ve tabiat komitelerinin bakmasının da eklenmesi farklı bakış açıları ve yorumlarını da beraberinde getirmesi kaçınılmaz oluyor.”

‘BOĞAZİÇİ BİR BÜTÜN OLARAK KORUNMALI’

“Boğaziçi’nde yetki tek bir kurumsal yapıda olmalı” diyen Ahmet Hamdi Bülbül, yalnızca tek bir imar planını uygulamakla yetinmeyip müdafaa şurası sistemi açısından da tek bir şura olması gerektiğini savunuyor. Evvelden muhafaza konseyinde misyon yapan isimlerin ömür uzunluğu üye olarak seçildiklerini ve bu sayede şahsen hesap vereceklerinin şuurunda olarak daha cesurca karar alabildiklerini söyleyen Bülbül, 1983’te yürürlüğe giren nazım planı ve kanun metninin hazırlık basamağında, periyodun en değerli mimarlık ve sanat tarihçilerinin imzasının olduğuna dikkati çekiyor.

Şuralarda yalnızca diploma sahibi değil, birebir vakitte tecrübeli bireylerin bulunması gerektiğini söyleyen Bülbül, “Koruma Kurulu’nda çalışan bireyler devlete, yani halkın faydasına hizmet ettiğinin şuurundadır. Halkın faydasına olmayan bir proje devletin faydasına da olamaz” diyor. Son devirde inşaat firmalarının heyetlerden istedikleri üzere karar çıkmadığında, daha üst makamlara başvurduklarını da ekliyor.

Bülbül’e nazaran, Boğaziçi’ne tek bir konsey bakmalı, bu şura özerk ve bağımsız olmalı; konsey üyeleri bakanlık çalışanı olmamalı, Mimarlar Odası üzere meslek örgütlerinin de bu konseyi denetleyebilme hakkı olmalı.

.

‘PLAN TADİLLERİ YAPARAK YASAL HALE GETİRİYORLAR’

Esasen Müdafaa Şuraları, Boğaziçi Kanunu’na uygun olmayan yahut mimari silueti bozabilecek rastgele bir projenin revize edilmesini talep etme hakkına sahip. Müsaadesiz yapılaşma tespit edildiğinde ceza davası açılmasını sağlama hakları da var. Lakin son periyotta Martı projesi üzere örneklerden şahit olduğumuz üzere, belediyelerin nazım planlarını istedikleri üzere değiştirebilmesi ve yetki karmaşası heyet taleplerinin es geçilmesini sağlayabiliyor.

2018’de, Martı projesinin kıyı çizgisini bozduğu görüşünün dikkate alınmasının akabinde projenin durdurulduğunu hatırlarsak Bülbül’ün Boğaziçi’nin özerk bir kurumsal yapı tarafından yönetilmesi gerektiği kanısı, son derece dengeli ve sürdürülebilir bir teklif olarak karşımıza çıkıyor.

“Sahil şeridi, öngörünüm, geri görünüm ve etkilenme bölgeleri uygulama imar planlarının bir bütünlük oluşturması ve başka farklı yapılması kıymetli bir eksiklik” diyen Bülbül, Boğaziçi’nin uygulama imar planının, bütün bölgeleri kapsayan tek bir plan olması gerektiğini savunuyor. Bu sayede müdafaa ve kullanma şartlarının her bölgede birebir olmasının bütünlük sağlayacağı görüşünde. Son devirde yapılan kazıklı yolların hem anıtsal yapılara ziyan verdiğini, hem de yapıların denizden görünümünü makûs etkilediğini de kitabında anlatıyor. Bütün bu uygulamaların, plan tadilleri ve kanunun kimi unsurlarını geçersiz kılan yeni yönetmelikler üzere çeşitli formüllerle gerçekleştirildiğini belirten Bülbül, 2006’da Boğaziçi Kıyı Şeridi ve Öngörünüm Bölgesi Uygulama İmar Planı’nın lejantı ve plan kararları değişikliğinin onaylanması sayesinde, muhafaza unsurlarına karşıtlık teşkil eden birçok projenin yasal hale getirildiğini söylüyor.

CHP BİREBİR FİKİRDE DEĞİL

Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ne geçildiğinde birçok kurum ve kuruluşun kanunu lağvedildi. Bunlardan en dikkat çekeni Boğaziçi İmar Kurulu’nun kapanmasıydı. 2019 yılının Ekim ayında ise Etraf ve Şehircilik Bakanlığı’nın, Boğaziçi Yasası’nda esaslı değişiklikler içeren bir yasa tasarısı hazırladığı duyuruldu. Bu teklifte, Cumhurbaşkanlığı’na bağlı olarak Boğaziçi Başkanlığı oluşturulması ve üyelerinin Cumhurbaşkanı tarafından atanması öneriliyor. Boğaziçi’ndeki tüm imar işlerinden sorumlu olacak bu başkanlık, İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin yetkilerini elinden alacağı için CHP’nin yansısını çekti. Teklife nazaran bu başkanlık, Boğaziçi alanına ait imar planlarını hazırlayabilecek, arazi ve arsa düzenlemesi, cins değişikliği yapmak dahil kapsamlı yetkiler sahibi olacak. Ayrıyeten Boğaziçi’nin doğal SİT niteliği taşıyan koruları da Etraf ve Şehircilik Bakanlığı’na bağlanıyor.

Bu yasa tasarısı şimdi hayata geçirilmedi ve uygulanmasının nasıl olacağı detaylı olarak bilinmiyor. Yasa teklifinde, CHP’nin de dikkati çektiği kimi sakıncalı durumlar mevcut. Lakin Boğaziçi’nde dört ilçe belediyesi, büyükşehir belediyesi, Etraf ve Şehircilik Bakanlığı komite şuraları, Kültür ve Turizm Bakanlığı Muhafaza Bölge Heyetlerinden oluşan ve yetki karmaşasına neden olan uygulamaların Boğaziçi’nin korunması için sağlam bir irade sağlayamadığı da bir gerçek.

Ahmet Hamdi Bülbül, “Boğaziçi’nde Koruma” isimli kitabında, “Boğaziçi’nde her türlü yeni inşaatın durdurulması tarafında devlet siyaseti oluşturmak, doğal ve tarihi değeri olan bu bölgeyi halkın dinlenme ve nefes alabileceği ortam haline getirmek öncelikli misyon olmalıdır” diyor.

‘BİTİŞİK PARSELLERDEKİ BERBAT İMGELER 681 SAYILI UNSUR KARARI YÜZÜNDEN’

2017’de çıkarılan 681 numaralı Unsur Kararı ile Müdafaa Kurulları’nın yetkisinin sınırlandığı belirten Ahmet Hamdi Bülbül, kontrolle ilgili birçok projede yetkinin belediyelerde olduğunu tabir ediyor. Öncelikle Bülbül’ün bahsettiği sürece bir göz atalım. 11.06.2005 tarih ve 25842 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Müdafaa Uygulama ve Kontrol Ofisleri (KUDEB) ismi altında, büyükşehirlerde imar daire başkanlığına ilçelerde ise imar ve şehircilik müdürlüğüne bağlı kurulan çalışacak, kapsamlı yetkileri olan bir örgütlenme oluşturuluyor. KUDEB’in tamiratları denetlemek, muhafaza maksatlı imar planına terslik tespit ettiği durumlarda uygulamayı durdurmak, imar mevzuatına nazaran süreç yapmak üzere yetkileri var. KUDEB, manzara itibariyle Muhafaza Heyeti kararlarının uygulanmasını ve denetlenmesini işini yapacak formda planlanmış. 681’e nazaran SİT alanındaki tescilsiz yapıların inşaat müsaadesini verme yetkisi büsbütün KUDEB olan yerlerde KUDEB’e, olmayan yerlerde belediyelerin imar kısmına devredilmiş. Bu durumda, tarihi bir yapıtın yanındaki bir parselde inşaat yapılacaksa bunun için Muhafaza Kurulu’ndan müsaade almaya gerek kalmıyor, bu işe belediyeler baktığı için Müdafaa Heyeti lakin yan parseldeki yeni inşaat yapılıp bittikten sonra durumdan haberdar oluyor.

Daha evvelce Kültür Bakanlığı’nın misyon ve yetki alanında olan doğal SİT alanları 18 Ekim 2011 tarih ve 28088 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Tabiat Varlıklarını Muhafaza Komisyonları’na devredildi. Bürokratik bekletmeleri hafifletmek için yapılan bu değişiklikle yetki karmaşası ve iş yoğunluğu daha da arttı. O denli ki Doğal SİT’teki korunması gerekli kültür varlığı olarak tescilli bir parselde taşınmaz için Kültür Bakanlığı, ağaç gibisi ögeler için Etraf ve Şehircilik Bakanlığı iki başka süreç yapıyor. Vatandaş projesini onaylatmak için Muhafaza Bölge Kurulu’ndan müsaade almasının akabinde birebir projeyi bu sefer Etraf ve Şehircilik Vilayet Komitelerinden geçirmek zorunda kalıyor.

Örneğin, geçtiğimiz günlerde gündeme gelen Avrat Taşı’nın etrafındaki yeni yapılaşmanın sebebi, Ahmet Hamdi Bülbül’e nazaran 681 sayılı Unsur Kararı sayesinde bitişik parseldeki inşaatlarda belediyenin yetki sahibi olması yüzünden.

‘KORUNABİLECEK BİNALARIMIZI YIKMAYALIM’

Bitişik parsel konusunun yanı sıra fotoğraftan tescillenen yapıları inşa etme (rekonstrüksiyon) usulünün sakıncalarından da bahseden Bülbül, mevcut yapıtları muhafazaya odaklanmamız gerektiğini söylüyor.

2004’te Kıyı Kanunu’nda değişiklik yapılarak yönetmelikte “kruvaziyer liman” tarifi getirilmesi ve 2014’te bu kanunu ve yönetmeliği uygulama yetkilerinin Etraf ve Şehircilik Bakanlığı’na devredilmesiyle yasal hale gelen Galataport inşası esnasında, sapasağlam duran Karaköy Yolcu Salonu’nun 2017’de bir gecede yıkıldığını hatırlarsınız. Bülbül, bu binanın yerine yenisinin yapılması üzere örneklerde, korunması mümkün olan binaları yıkma yaklaşımını ‘rant’ tasasıyla açıklıyor. “Herkes rant peşinde. Bu kent bize bırakılmış bir kültür mirasıdır lakin hiç kimse geleceğe bizim ne bırakacağımızı düşünmüyor, bu türlü bir ideolojimiz yok. Bence bizim genel sorunumuz bu” diyen Ahmet Hamdi Bülbül, şu sıra bir üniversitede tarihi etraf ve kültürel mirası müdafaa dersleri veriyor.

Kültür, sanat ve mimari hususlarda yayınlanmış makaleleri olan Ahmet Hamdi Bülbül’ün “Osmanlı’dan Cumhuriyete Sanatın Propaganda Olarak Kullanılması” isimli ikinci kitabı yakında raflarda yerini alacak.

.

‘Sayfiyeden Metropole Boğaziçi’nde Koruma’ kitabındaki teklifler

• Boğaz’ın tamamına yayılan bir plan yapılıp şartsız uyulmalı
• Tam yetkili geniş bir takımla kontrol yapılmalı
• Kıyıda ve kıyıya yakın alanlarda kesin yapılaşma yasağı getirilmeli, deniz kıyıları halkın kullanımına bırakılmalı
• Silueti etkilememesi için bitişik nizam yasaklanmalı, yapı yükseklikleri estetik kriterlere uymalı
• Her çeşit sanayi yapısı Boğaziçi’nden uzaklaştırılmalı
• Boğaz görüntüsüne dahil olan yerleşimlerde hudutlu imara müsaade verilmeli
• Son derece az kalan koru ve yeşil alanlara kesin yapı yasağı getirilmeli
• Görüntü noktaları ve seyir teraslarıyla turizme katkı sağlanmalı
• Deniz ulaşımı güçlendirilip cazip hale getirilmeli
• Birtakım kararları kararsız hale gelen Boğaziçi Kanunu günümüz şartlarına nazaran revize edilmeli