AİHM’de 15 Temmuz davaları dönemi

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) gündemindeki Türkiye davalarının 3’te 2’sini 15 Temmuz darbe teşebbüsüne bağlı tutuklama ve yargılamalarla ilgili hak ihlali savları oluşturuyor.

AİHM gündemine Türkiye’den taşınmış dava müracaatlarının yaklaşık 11 bini, 15 Temmuz darbe teşebbüsü sonrası ilan edilen OHAL ortamıyla ilişkili hak ihlali tezlerinden oluşuyor. Bunların 5 bini gözaltı ve tutuklamalar, 6 bini ise yargılamalarla ilgili. Türkiye’de yargı süreçleri tamamlanan bu müracaatlarla ilgili pilot davalarda kararlar açıklamaya başlayan AİHM, oluşan içtihat üzerine evrakları gruplaştırarak Ankara’ya bildirim etmeye başladı. AİHM gündemindeki 15 Temmuz sonrası hak ihlali savları temelli dava müracaatlarıyla ilgili sürecin 2022 yılında daha da ağırlaşarak hızlanması bekleniyor.

Bir Avrupa Kurulu organı olan AİHM’nin 2021 bilançosu bugün Strasbourg’da mahkeme lideri İzlandalı yargıç Robert Spano tarafından düzenlenen basın toplantısıyla açıklandı.

Birinci 5 değişmedi

İstatistiklere nazaran Mahkeme gündeminde Avrupa Kurulu üyesi 47 ülkeye karşı hâlihazırda toplam 70 bin 156 dava başvurusu bulunuyor. Hakkında en fazla dava başvurusu bulunan birinci 5 ülke sıralaması bir evvelki yıla oranla değişmedi. Rusya 17 bin 13 müracaatla birinci sırada yer alıyor. Rusya’yı sırasıyla Türkiye (15 bin 251), Ukrayna (11 bin 372), Romanya (5 bin 690) ve İtalya (3 bin 646) izliyor. Bu 5 ülkeye yönelik dava müracaatları AİHM’nin iş yükünün yüzde 75’ini oluşturuyor.

Buna karşılık Fransa (660), Almanya (168), İspanya (136) ve Birleşik Krallık (118) üzere değerli nüfusa sahip ülkeler sıralamanın ortalarında bulunuyor.

Nüfusa orantılı klasman

AİHM’de geçen yıl sürece konulan dava müracaatları nüfusa orantılı ele alındığında ise az nüfuslu yahut Balkan coğrafyasındaki ülkelerin başı çektiği görülüyor. Bu sıralamada Karadağ (10 bin şahsa 6.14 dava başvurusu) birinci sırada yer alıyor. Bu ülkeyi sırasıyla San Marino (5.29), Sırbistan (2.90), Bosna-Hersek (2.39), Lihtenştayn ve Monako (2.05), Kuzey Makedonya (1.90), Hırvatistan (1.73), Moldova (1.56), Romanya (1.55) ve Litvanya (1.53) izliyor.

Avrupa ortalamasının 0.53 olduğu bu sıralamada Türkiye 10 bin şahsa 1.14 dava müracaatıyla 47 ülke ortasında 15’inci sırada yer alıyor. Nüfusa oranla en az dava başvurusu olan ülkeler ise Birleşik Krallık (0.03), Almanya (0.07) ve İrlanda (0.07).

AİHM 2021’de toplam bin 105 dava kararı açıkladı. Rusya, Ukrayna ve Romanya’dan sonra hakkında en fazla karar açıklanan devlet Türkiye oldu. 2020’de Türkiye hakkında 97 karar açıklayan AİHM, geçen yıl 78 karara hükmetti. Bu kararlardan 76’sında AİHS’nin en az bir unsurunun ihlal edildiği sonucuna varıldı, 2 davada ihlal bulunmadı.

Türkiye ve tabir özgürlüğü

Bir evvelki yıl olduğu üzere geçen yıl da Türkiye hakkında açıklanan kararlarda tabir özgürlüğü başı çekti. Mahkeme 2021’de Avrupa geneli için AİHS’nin tabir özgürlüğü unsurunun 85 davada ihlal edildiğine hükmetti. Bu ihlal kararlarından 31’i Türkiye’ya karşı açılmış davalarda verildi. Türkiye böylece bir defa daha, hakkında en çok tabir özgürlüğü ihlaline hükmedilen Avrupa ülkesi oldu.

İnsan hakları aktivisti ve iş insanı Osman Kavala AİHM kararına karşın tahliye edilmedi

Tabir özgürlüğünün akabinde Türkiye hakkında en çok ihlal kararı AİHS’nin özgürlük ve güvenlik hakkıyla ilgili 5’inci (29 ihlal), adil yargılanmayla igili 6’ncı (22 ihlal), özel ve aile hayatına hürmetle ilgili 8’inci (10 ihlal) ve mülkiyet hakkıyla ilgili ek protokol (10 ihlal) unsurları temelinde hükmedildi.

2021 ıslahat yılı oldu

Pandemiye karşın 2021 AİHM için ıslahat yılı oldu. Dava müracaatlarının ele alınmasında değişikliğe giden Mahkeme, davacılar ve davalı devlet açısından bilhassa kıymetli görülen, “hassas” ve “karmaşık” nitelikli müracaatlar için “etki davaları” isimli yeni bir strateji geliştirdi. Yeni strateji kelam konusu dava müracaatlarının süratle belirlenip sürece konulmasını hedefliyor. Kaynakları kısıtlı olan Mahkeme böylece değerli gördüğü davalara daha fazla vakit ayırmayı hedefliyor.

AİHM gündeminde şu anda bu kapsama giren yaklaşık 530 müracaat bulunuyor. Bu müracaatlar daha fazla söz özgürlüğü, adil yargılanma, telefon dinleme, gazetecilerin gizlice gözetlenmesi, pandemiyle ilgili sıkıntılar, cinsel azınlıklara yönelik ayrımcılık, haber edinme özgürlüğü ve etraf muhafaza üzere hususları içeriyor.

Mahkeme Lideri Spano, 2021 bilanço raporunun sunumunda, Avrupa’nın eşi görülmemiş bir dönüşüm periyodundan geçtiğini, Avrupa ülkelerinde uzun müddettir görülmedik ölçüde kutuplaşma ve bölünmeye şahit olunduğunu ve Covid-19 salgınının bu durumu daha da ağırlaştırdığını lisana getirdi.

Kayhan Karaca / Strasbourg

© Deutsche Welle Türkçe