Akifname’yi yeniden okumak

Topyekün bir ümitle ve TBMM’nin verdiği manidar bir kararla giriyoruz yeni yıla. Son bir yıldan beri konuta kapanan ve kendini arayan insanımıza bu tarihî müjdenin bir iksir üzere geldiği söylenebilir. Gazi Meclis’imizin 2021’i, “İstiklal Marşı Yılı” ilan edivermesinin bize yeni ümit kapılarını da açmış olduğunu görüyoruz.

2021’in İstiklâl Marşı Yılı olması kuruluş tarihimizin ana vasıflarını da hatırlatması bakımdan son derece dikkate bedeldir. Bizi heyecanlandıran bir başka müjde ise “İstiklâl Marşı Yılı”na Akifname üzere bir yapıtla giriyor oluşumuzdur.

Akifname, Mehmet Akif’in yakın dostu Hasan Basri Çantay’ın yazdığı ve hazırladığı bir eser!.. Ancak nasıl bir yapıttır Akifname? Çantay’ın, Akif’in 1908’den beri tanıdığı ve Ulusal Gayret yıllarında da birebir konutu paylaştıkları mukadderat arkadaşı olduğu dikkate alınırsa, Akifname’nin mahiyeti daha bir kıymet kazanıyor. Hasan Basri’nin merhum Akif’e, İstiklâl Marşı’nı yazdıracak kadar bir etki ve nüfuzunun olması onu ve yapıtını anlamımıza kâfidir elbette.

Mehmet Akif vefat ettiğinde Çantay müessif haberi Balıkesir’de duyuyor ve alır almaz adeta “hisleri donuyor ve güya cansız bir cisim haline geliyor.” Bu bir şok halidir ve Çantay diğer bir hale bürünüyor. O denli ki Akif hakkında yazı isteyen bir gazeteye anılarını yazamayacağını söylüyor. Lakin daha sonra tabiatıyla sökün ediveren anılar adeta bir yağmur üzere yağmaya ve yazıya dökülmeye başlıyor.

SAVUNMA DEĞİL ANLATMA KAYGISI

Akifname Hasan Basri Çantay Haz. Necmettin Turinay Erguvan Yayınları 2020 600 sayfa

İşte Akifname, bu kaidelerde yazılıyor, tahminen de 1936 sonrasında Akif hakkında öne sürülmeye çalışılan suçlamalar, ileri geri konuşmalar eski dostunu “savunmaya” değil, onu “anlatmaya” sevk ediyor. Âlâ ki de bu türlü bir anlatış stiliyle kaleme sarılıyor Çantay ve eşe dosta mektuplar yazarak Akif ile ilgili kanaatlerin, yazıların, anıların ve şiirlerin yine doğmasına vesile oluyor.

Hasan Basri aslında Mehmet Akif’in Mütareke ve Ulusal Uğraş yıllarındaki hizmetlerini, onun vatanperverliğini, ahlâk ve seciye üstünlüğünü uzun uzadıya anlatıyor… Lakin bu anılarda Akif’in daha öbür özelliklerini de o denli cümlelerle anlatıyor ki, bunlar o periyoda ışık tutan dokümanlar oluyor.

Mehmet Akif, Abdülhak Şinasi Hisar çalışmalarıyla ve edebiyat tarihimize yönelik farklı yorumlarıyla tanıdığımız Necmettin Turinay’ı, bu sefer Akifname’nin hazırlayıcısı olarak görüyoruz.

Akifname sayesinde hem büyük şair Mehmet Akif’i hem Hasan Basri’nin hizmetlerini hem de onun bu muhalled yapıtını Turinay’ın dikkat cazip çalışmasıyla tekrar hatırlıyoruz. Burada diğer bir hususu daha hatırlıyoruz. O da şudur: Bir muharrir ve yapıtına yapılabilecek en büyük kötülük sükût suikastı yahut tenkit yoksulluğudur. Akifname, Türkiye’nin bir devrini aydınlatan evrak kitap olmasına karşın fark edilmemiş olması yahut fark edilse bile gereğince ve dikkatlice yorumlanmamış olması da sükût suikastı değil midir sizce? Tahminen yayınlandığı tarih olan 1966’dan bu yana Akifname, birinci kere gerçek bir çerçeve içinde ve dikkat cazibeli yorumlarla Türkiye’nin kültür gündemine sunulmuş oluyor.

TURİNAY’IN EMEĞİ GÖZE ÇARPIYOR

Turinay’ın inanılmaz birikimi, devrin kültür ve siyaset münasebetini pas geçmeden yorum ve tenkitleri Akifname’yi anlamımıza yardımcı oluyor. Çantay’ın kitaba neden Akifname ismini verdiğini sorgulayan ve üstelik bu ismin mazisini arayan Turinay, yapıtın yazıldığı periyodun koşullarını, Akif’in Türkiye’ye döndüğü günler ve sonrasının atmosferini, Çantay sonrası yazılan Akif yapıtlarının mahiyetini ve bu kitaplara etkisini ve nihayet Akifname’nin başına gelen talihsizlikleri anlatıyor da anlatıyor… Bu anlatış biçimi bir öyküden fazla evraklara, yüksek kanaat ve birikime dayanıyor Turinay’ın. Bu tarafıyla yapıtın ve müellifinin büyüklüğünü öne çıkarıyor ve biz Akifname’nin kıymetini lakin 2021 yılında anlayabiliyoruz.

Balıkesir’de çıkan Türk Lisanı gazetesine Akif anılarını yazdığı günlerde büyük şairin dost etrafına mektuplar da gönderen Çantay, farklı fikir ve anıları topluyor ve böylelikle Akifname üzere seçkin bir eser çıkıyor. Meğer bu yapıtın şanssız bir yayın hayatı da bulunmuyor değil, şöyle ki, 1937 başlarında Çantay’ın hazırlamaya başladığı kitap her nedense oğlu Mürşit Çantay tarafından 1966’da yayımlanıyor.

Lakin birinci Akifname, o kadar dağınık, o kadar savruk ki onca önemli emeğe beşerinin üzülmemesi mümkün olmuyor. Akifname’de o kadar varlıklı hatıra metinleri, Akif’le ilgili o kadar seçkin mülahazalar ve olağan Çantay’ın o denli rafine yorumları bulunuyor ki yapıtın dağınık yayımlanışına şaşırmadan edemiyoruz. 1966’dan bu yana yayımlanan Akifnameler ortasında ise kuşkusuz Turinay’ın çalışması dikkat çekiyor. Onun hazırladığı Akifname’yi başkalarından farklı kılan ve ayırt edici olan da bu savrukluğun ve dağınıklığın giderilmiş olmasıdır. Necmettin Turinay, Akifname’yi merkeze alarak yapıtın tasniflemesini de yapıyor ve metinleri tarihî bir merkeze çekerek anlamlandırıyor.

Kültür ve daha çok edebiyat muhitlerinde yapılagelen yaygın yanlışlardan biri de hazırlanan yapıtların kronolojik metinler halinde sıralanmasından ibaret yayınlanmasıdır. Meğer bunlar kolay editöryal hizmetten öteye geçmiyor, zira metinlerin ve anıların tarihî art planlarını sorgulamak, yapıtın yazılış koşullarını ve periyodun siyasetlerini dikkate alarak panoramik tenkite varmak gerekmez mi? Okuyucuya yapıtı sunarken yardımcı olmak lazım gelmez mi? Ne yazık ki bu çeşit yayın anlayışına şimdi sahip değiliz, fakat Turinay’ın çalışmasının farklı bir yayın olduğu görülüyor.

Son olarak Turinay’ın hazırladığı Akifname’nin başındaki otuz sayfalık giriş metni dikkati çekiyor. Akifname’nin muhteviyatını, yapıtın tarihî art planını, Çantay’ın şahsiyetini, devir siyasetlerini ve metinleri disiplinlerarası yorumlayışı da yapıtın sıra dışılığını gösteriyor. Tekrar yayına hazırlanan yapıtlarda görmediğimiz, alışkını olmadığımız bir yorum ve bakış açısı yeni Akifname’yi daha bir anlamlandırıyor.