Aşı, Avrupa’ya İstanbul’dan gitti: Osmanlı’daki ilk aşı çalışmaları

Haber7 / Seda Vurucu

Yaşadığımız coğrafyada aşı uygulamalarının asırlar öncesine uzanan bir geçmişi bulunuyor. Salgın hastalıkların önlenmesinde değerli bir rol üstlenen aşı, Osmanlı döneminde bilinen ve uygulanan bir metottu. 

Büyükbaş hayvanlardan alınan çiçek hastalığı mikrobuyla aşılanan çocukların çiçek hastalığına yakalanmadığı, Türkler tarafından bilinen bir konuydu. 

Birinci olarak Hindistan ve Çin’de tatbik edilen çiçek aşısı, Kafkaslardan Osmanlı coğrafyasına geldi; Avrupa’ya geçişi ise bir İngiliz leydisinin İstanbul’a ayak basması sayesinde oldu. 

ÇİÇEK HASTALIĞI YÜZBİNLERCE İNSANIN VEFATINA SEBEP OLDU 

Çiçek hastalığı, tarihte en çok ölüme sebep olan salgınlardan biri. Vebadan sonra en çok vefata sebep olan ikinci salgın hastalık olan çiçek hastalığı, Asya ve Avrupa’da tarih boyunca yüzbinlerce insanın vefatına sebep oldu.  

Çiçek hastalığının dünya genelinde 25 milyonun üzerinde insanın vefatına neden olduğu düşünülüyor.  

18. yüzyılda Avrupa’da yaklaşık 400 bine yakın kişi çiçek hastalığı nedeniyle ömrünü yitirdi. İsveç’te doğan çocukların yüzde 10’u yeniden bu hastalık sebebiyle öldü. 

Amerika kıtasının keşfinin akabinde çiçek hastalığına bağışıklığı bulunmayan Kızılderililerin ölümlerinin başında yeniden bu hastalık geliyor ve Kızılderililerin yüzde 90’ının bu nedenle ömrünü yitirdiği kestirim ediliyor. Emsal bir durum Avustralya’nın keşfedilmesiyle de yaşandı. 

AVRUPA AŞIYLA OSMANLI SAYESİNDE TANIŞTI 

Sultan III. Ahmed’in hükümdarlığı periyodunda diplomat Edward Wortley Montagu, 1716’da İngiltere elçisi olarak İstanbul’da vazifeye başladı.  

Onun kâtipliğini yapan eşi Lady Montagu, Osmanlı Devleti’nde geçirdiği iki yılı, kaleme aldığı mektuplarla İngiltere’deki arkadaşlarına anlattı. 

Hafif çiçek çıkaranlardan alınan hastalık mikrobu, çiçek çıkarmayanların derisine çizilerek sürülür böylelikle bağışıklık kazanması sağlanırdı. 

BİR MEKTUPLA OSMANLI’DAN AVRUPA’YA TAŞINAN BİLGİ 

Bilim dünyasında Müslüman âlimlerin yaptıkları katkıların derlendiği 1001 İcat – Dünyamızda İslam Mirası isimli yapıtta yer alan bilgiye göre Lady Montagu, Osmanlı Devleti’nde bu aşının nasıl uygulandığını gördü ve oğluna büyükelçilik doktoru Charles Maitland tarafından aşı yaptırdı.  

Akabinde bu uygulamayı kaleme aldığı bir mektupla arkadaşına anlattı. Osmanlı topraklarında çiçek hastalığının önüne aşı ile geçildiğini, pek çok yaşlı kadının bu süreci yapmayı vazife edindiğini, aşılanmada en uygun vaktin sonbahar olduğunu kaleme aldı. 

Osmanlı coğrafyasında geçirdiği 1717-1718 yıllarındaki hatıraları Türkiye Mektupları olarak kitaplaştırılan anılarında Lady Montagu, aşının ayrıntılarını anlattığı mektubunda yapılan uygulamayı detaylarıyla yazmıştı:  

Bu uygulamanın binlerce çocuğa yapıldığını belirten Lady Montagu, aşı nedeniyle kimsenin ölmediğini, yararına inandığı için çocuğuna da yaptıracağını kelamlarına eklemişti. 

AŞI MANASINA GELEN ‘VACCINE’ İNEK SÖZCÜĞÜNDEN TÜRETİLDİ 

En kıymetli gelişme ise Montagulerin İstanbul’daki tabibi Dr. Emmanual Timoni’nin 1724 yılında aşının bilimsel açıklamasını İngiltere Kraliyet Tabipler Birliği’ne sunmasıydı. Böylelikle Avrupa’da bilim dünyası da çiçek aşısı ile tanışmış oldu.

Birinci çağdaş aşı ise İngiliz cerrah Edward Jenner tarafından 1796 yılında geliştirildi.  

Kraliyet Cemiyeti’ne sunulan deneyin yetersiz ve çok devrimci bulunması üzerine Jenner, 11 aylık oğlu da dahil olmak üzere pek çok çocuk üzerinde aşı denemeleri yaptı ve sonuçları raporlaştırarak 1798 yılında onay aldı.  

Jenner, aşı manasına gelen “vaccine” sözünü de Latincede inek manasına gelen “vacca” sözcüğünden türetti. 

İlerleyen yıllarda İngiltere’nin yanı sıra Fransa, Rusya, İsveç ve İtalya’da aşı süratle yayıldı. 

OSMANLI’DA İLK YERLİ AŞI DENEMELERİ 

Osmanlı Devleti’nde Jenner metoduna nazaran ilk aşı, 1800 yılında İstanbul’da yapıldı.  

Avrupa’dan ithal olarak temin edilen aşılar, istenilen vakit ve ölçüde gelmediğinden “yerli aşı” için denemelere başlandı.

Tarihimizde çağdaş tıbbın öncüsü olarak kabul edilen Şanizâde Ataullah Efendi, 1811 yılında yerli aşı denemesi yaptıysa da başarılı olamadı. 

1839 yılında aşı uygulamaları için Mekteb-i Tıbbiye görevlendirildi ve 1840 yılında aşının fiyatsız olmasına ait padişah kararı yayınlandı.  

İstanbul’da 5 yıl sonra çiçek salgınının ortaya çıkması nedeniyle tekrar aşı denemeleri yapıldı. Çünkü bu salgında Avrupa’dan alınan aşılar etkisiz kalmıştı. 

1867 yılında başlatılan aşı kampanyasında devlet görevlileri mahallelerde dolaşarak aşılanmayan çocukları tespit ettiler ve Mekteb-i Tıbbiye başta olmak üzere kurulan pek çok kıymetli merkezde çocuklar aşılandı. 

ABDÜLHAMİD’İN PASTEUR’Ü DESTEKLEME KOŞULU 

Bu periyotta aşı çalışmaları gerçekleştiren ve dünya tıp tarihine geçen bir öteki isim, Fransız kimyager ve mikrobiyolog Louis Pasteur’dü. 

Kuduz aşısı birinci defa 1885 yılında uygulanmış; aşının ardından Pasteur, kuracağı enstitü için devlet liderlerine mektup yazarak yardım talep etmişti. 

Periyodun Osmanlı padişahı Sultan II. Abdülhamid, çalışmaların İstanbul’da 

sürdürülebilmesi koşuluyla yardım yapabileceğini bildirdi. 

Pasteur’ün bu teklifi kabul etmemesi üzerine Abdülhamid, kendi bütçesinden 10 bin frank ile en değerli Osmanlı nişanlarından olan Mecidiye Nişanı’nı Pasteur’e yolladı. 

Çalışmaların İstanbul’da da sürdürülmesini isteyen II. Abdülhamid, Dr. Hüseyin Remzi Beyefendi, Zoeros Paşa ve Veteriner Hüseyin Hüsnü Beyefendi’den oluşan heyeti Pasteur’ün enstitüsünde asistan olarak yetiştirilmek üzere Paris’e yolladı.

Gayesi, Osmanlı tıbbını geliştirecek yolların bu tabipler tarafından öğrenilmesi ve öbür doktorlara aktarılmasıydı. 

BOZULMADAN ULAŞIMI SAĞLANMASI İÇİN PEK ÇOK VİLAYETTE AŞI MERKEZİ KURULDU 

1887’de Zoeres Paşa’nın kliniğinde Kuduz Tedavi Merkezi kuruldu ve bu merkezde hem kuduz aşısı hem de difteri serumu üretildi. 

1892 yılında Dr. Hüseyin Remzi Beyefendi tarafından yerli aşı üretimi için Telkihhane-i Şahâne kuruldu.  

1893 yılında Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane ile tıpkı bahçede yer alan Bakteriyolojihane-i Şahane’nin temelleri atıldı. Osmanlı’da o dönemde görülen kolera salgını, bu kurumun kuruluşunda tesirli oldu.   

Artan aşı muhtaçlığı ve aşıların bozulmadan ulaşımını sağlayabilmek ismine birtakım vilayetlerde yeni aşı üretim merkezleri inşa edildi. 

AŞI KADEMELİ OLARAK MECBURÎ HALE GETİRİLDİ 

Bu süreçte basamaklı olarak okullarda hastalığı atlatmayan çocuklara, mahpustaki mahkumlara, devlet dairesinde işe başlayanlara, yeni doğan bebeklere ve fabrika çalışanlarına çiçek aşısı mecburî hale getirildi.

Osmanlı arşivlerinde yer alan 1906 ve 1913 tarihli bu “aşı şehadetnameleri”nde, uygulanan çiçek aşıları belgelenmişti. O denli ki aşılananlar ortasında üç doz uygulananlar dahi bulunuyordu.  

1911 yılında tifo, 1913 yılında kolera, dizanteri ve veba aşıları üretilerek kullanıldı. 1927 yılında ise verem aşısının üretimine başlandı. 

Aşı üretiminde Dr. Refik Saydam tarafından 1928 yılında kurulan Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü, bu manada bir dönüm noktası oldu. 1940 yılı itibariyle ise karma aşılar üretilmeye başlandı.

HIFZISSIHHA ENSTİTÜSÜ’NÜN ÇALIŞMALARI 1997’DE BİTİRİLDİ

Kuduz, çiçek, tifüs, verem, difteri, boğmaca, tetanoz, kolera ve influenza aşılarının üretilebildiği Türkiye’de aşı üretim teknolojilerine yatırım azaldı ve Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü’nün çalışmaları 1997’de bitirildi.  

Aşı üretiminin son bulmasıyla aşılar yurtdışından ithal edilmeye başlandı.  

Covid 19 salgınının olumsuz tesirlerinin önüne geçilebilmek gayesiyle yerli aşı üretiminin değeri bir defa daha anlaşıldı.