Asker-i islâm nasıl olunur/ nasıl kalınır

Türkiye’nin yakın tarihinin en netameli hususlarının başında askerin nasıl ve ne biçimde dini tedristen geçeceği problemi gelmekteydi. Aslında temelde bir muhtaçlık olan bu mevzu, vakitle askere din eğitimin gerekli olup olmadığı sıkıntısına getirilmiş ve en nihayetinde askere din derslerinin büsbütün kaldırılmasına kadar varmıştır.

Mazisi askerlikle yoğrulan, şanlı pahalar için savaşmayı ve can vermeyi aziz bilen bir millet için askerlik yalnızca kuru bir cihangirlik davası değildi elbette. Bunun bu türlü olmadığını tarih yazmaktadır. Fakat askeri ayakta tutan ve askere ruh veren başat âmil manevî pahalarla olan bağı nasıl sarsıldı ve tarihte nereden nereye geldi? Bunun yanıtlarını büyük ölçüde bulabileceğimiz 1826’dan 1945’e Askerin Din Eğitimi ve Din Dersi Kitapları (Araştırma yay. Ankara, Ekim 2020, 224 s.) isimli eser Kamil Çoştu’nun kaleminden yayınlandı.

Kitabın birinci kısmı teşkil eden Askerin Din Eğitimi sıkıntısında muharrir, 1730’lı yıllara dayandırdığı askeri kurumlarda başlayan çağdaşlaşma hareketinin 19. asrın ortasına yanlışsız başlayan iptidaî-idadî ve rüştiyelerin tarihî art planını teşkil ettiğini tabir etmiş. 19. Yüzyılda Avrupa’da dinin de dini kurumların da siyasal ve kamusal alandan çekildiğini söz eden Çoştu, askeri kurumların da bundan nasibini aldığını söylüyor. 19. Yüzyıl çağdaşlaşma ve batılılaşma cereyanına ahenk sağlamaya çaba eden Osmanlı’nın askerlik probleminde birebir ahengi sağlamadığı aksine dini eğitimin askeri kurumlarda daha profesyonelce verilmeye çalışıldığı da kitapta altı çizilen konulardan. Askeri kurumların 19. yüzyılda yaşadığı bir öteki hususiyet ise dinin örgün eğitim kurumlarında bir branş dersi olarak girmesi zikrediliyor. Bu branş dersleri birinci evvel askerî yapı içerisinde ihdas edilip, ardından askerî imamlık müessesi (Tabur İmamları ve Alay Müftüleri) takımlı ve daimi hale getirilmiştir.

19. yüzyılda askeri manada çağdaşlaşma atağı kelam konusu olduğunda Osmanlı, askerlik müessesini dinden arındırmak yerine din lisanını daha faal kılarak süreci atlatmıştır. Kitabın da muhtevasını oluşturan kıymetlendirme devrinin başlangıcı olan 1826 tarihinin değeri burada ortaya çıkıyor. Müellif verdiği örnekte 1826 yılında Yeniçeri Ocağı’nın ilgasına dair fermanın İstanbul Kadılığı Vekâyi Kâtibi ve Vak’a Nüvisi Esad Efendi (ö. H.1264/M.1848) tarafından Sultan Ahmed Camii’nde bir öğlen namazından sonra minbere çıkılıp Sancak-ı Şerif öpüldükten sonra okunduğunu ve İstanbul kadılığı sicil defterine kaydedilen bu emr-i âlînin yüzden fazla sureti mahallelere gönderildiğini tabir ederek şunları ek ediyor: “Belki de askerî çağdaşlaşma yolunda din lisanının en tesirli kullanımına örnek, Yeniçeri Ocağı’nın yerine kurulan orduya verilen isimdir. Bu ordu, Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye yani Hazret-i Muhammed’in Muzaffer Askerleri manasında olup, halkın benimsemesi ve askerin muzaffer olması için bu isim verilmiştir.” Hakikaten kitapta askerin din eğitim-öğretiminin temeli Asâkir-i Mansure-i Muhammediye Kanunnamesi’ne dayandırılmaktadır.

Asâkir-i Mansure-i Muhammediye Kanunnamesi’nin ilanı sonrasında pek çok İlm-i Hâl basımı gerçekleşmiş. Bunlardan kitapta zikredilen yapıtlardan kimileri şunlardır: Ahmed İlmî’nin, İlm-i Hâl’i; Ali Nazima’nın, Antrenman Üçüncü Lâhika: Akâid-i İslâmiyeden İlmihal-i Kebir’i; Halim Sabit [Şıbay]’in, İlm-i Hâl’i; Hüseyin Hıfzı’nın, Sualli ve Cevablı Muhtasar İlmihal’i.

DİN EĞİTİMİNDE AKSEKİ İMZASI

Cumhuriyet devrine gelinceye kadar inişli çıkışlı bir vaziyet arzeden askerin din eğitimi konusu, en nihayetinde kesintiye uğramamıştır. Cumhuriyet periyoduna geçildiği vakit birebir hassasiyetlerin nispeten devam ettiği görülmekte. Bunun tahminen de en kıymetli emaresi Cumhuriyetin ilanı sonrası askerin din eğitimine yönelik olarak kimi kimselere eserler yazdırılması yahut müsabakalar tertip edilmesidir. O denli ki Erkân-ı Harbiye Genel Reisi Fevzi Çakmak’ın Diyanet İşleri Riyaseti’ne yazdığı 26 Mart 1341 tarih ve 4003 sayılı tezkereye binaen eser hazırlayan Ahmet Hamdi Akseki’nin hazırlamış olduğu eser, bu alanda tekraren neşredilen en değerli eser olarak kitapta zikredilmektedir. Erkân-ı Harbiye-i Genel Reisi Müşir Fevzi [Çakmak] imzasıyla yazılan yazı dikkat caziptir: Diyanet İşleri Riyaset-i CelilesineOrdunun maneviyat dersleri içerisinde en önemli kısmı diyanete müteallik tedrisattır. Asker ilmihali olarak yazılmış birtakım âsâr varsa da bunlar ya pek mufassal yahut da efradın anlayamayacağı bir üslup ile tahrir kılınmışlardır. Binaenaleyh sade ve mülahhas bir ilmihâl kitabına gereksinim vardır. Ordunun bu gereksiniminin muhtasar bir risale tertip edilerek temin buyurulmasını hassaten istirham ederim. Bundan öteki memleketimizde sa’y-ü amelin ne derecelerde geri kalmış olduğu malumdur. Orduya gelen gençleri tedrisât-ı diniyye ile sa’y ü amele teşvik için bu babdaki âyât-ı celile ve ehâdis-i şerife ile kısaca Türkçeye çevirilerinin levhalar halinde askerî dershanelerine taliki pek münasip olacaktır. Bu ümniyyenin husulünü teminen o üzere âyât ve ehâdis-i şerifenin bilistihraç irsâline inayet-i celilelerini ayrıyeten istirham eylerim. (s.67) Muharririn kitapta vurguladığı bir başka konu ise 1945 yılına kadar Tabur İmamları ve Alay Müftülerinin işlevlerinin azalmış olmasına karşın varlıklarının devam ettiğidir. Muharrir, bu memuriyetlerin devam etmesini ise Mareşal Fevzi Çakmak’ın dine yakın mizacı ile irtibatlıyor. Yakın tarihe kadar basımı sürdürülen Ahmet Hamdi Akseki’nin Askerin Din Kitabı ve Şerâfettin Yaltkaya’nın Benim Dinim isimli kitapları da tekrar birebir devir bastırılıp askerlere dağıtılmış olduğunu kitaptan okuyoruz.

Yakın tarihin eksik kesimlerinden addedebileceğimiz askerin din eğitimi ve askere dini neşriyat yapılması konusunun Kamil Çoştu’nun kaleminden tafsilatlı bir formda okumak ve kıymetlendirmek mümkün.