Avrupa Şark’ı hiç anlamadı

Namık Kemal’in 1872’de İbret gazetesinde yayımlanan “Avrupa Şark’ı Bilmez” isimli makalesi Avrupa’nın Doğu’ya bakışındaki gerçeklikten uzak ve saptırılmış tavrı eleştirir. Bu makale Avrupa’nın gördüğü Batı temsiliyetine farklı bakış açılarıyla karşı çıkar. Sıkıntı bugün hala yeni. Çünkü Batı’dan Doğu’ya bakıldığında belirli kalıpların dışına çıkmayan, çıkamayan, yerleşik bir “temsiliyet” kelam konusu. Bu kimi vakit bilgisizlikten kimi vakit şuurlu manipülasyondan kaynaklanıyor elbette. New Jersey Teknoloji Enstitüsü’nde mimarlık ve tarih profesörü ve Columbia Üniversitesi’nde yarı vakitli tarih profesörü Zeynep Çelik, Namık Kemal’in makalesinin izinde hazırladığı “Avrupa Şark’ı Bilmez” isimli kitapta Osmanlı entelektüelleri ortasında, imparatorluğun tarihi ve İslam hakkında kalem oynatan Avrupalı müelliflerin gerçeğe muhalif anlatımlarını, saptırmalarını ve yanlışlarını amaç alan telaffuz ekseninde soruna yeni bir pencere açıyor. Koç Üniversitesi Yayınları’ndan çıkan ‘Avrupa Şark’ı Bilmez: Eleştirel Bir Söylem’ 1872-1932 ortasında Şarkiyatçılık anlayışına karşı çıkılan yazılardan bir seçki niteliğinde.

Pierre Loti’nin Rochefort Sur Mer’deki konutu Sabancı Müzesi’nde “Oryantalizmin 1001 Yüzü” standında gösterilmişti.

Çelik kitapta Tevfik Fikret, Halid Ziya, Ebüzziya Tevfik, Ahmed Haşim, Halide Edib, Şevket Süreyya, Celal Esad, Ömer Seyfeddin, Ismayıl Hakkı, Ahmed Midhat, Fatma Aliye, Ömer Lütfi, İzzed Melih, Nâzım Hikmet, Ercümend Ekrem gibi– geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet entelektüelleri ortasındaki diyaloglara bugünden kulak vererek, oryantalist tenkidin coğrafik ve tarihî alanını genişletmeyi amaçlıyor. Çelik ile Avrupa Şark’ı Bilmez hakkında konuştuk…

Avrupa Şark’ı Bilmez’in çıkış noktası neydi? Bu kapsamda nasıl bir çalışma yaptınız?

Avrupa Şark’ı Bilmez’in çıkış noktası Edward Said’in 1978 yılında yayımlanmış olan Orientalism’idir (Oryantalizm). O sıralar Kaliforniya Üniversitesi (Berkeley)’de doktora öğrencisiydim. Bu kitabın üzerimdeki tesiri daha sonralardaki çalışmalarımda da kendini göstermiştir. Orientalism’in çok eleştirilen bir sorunu, Said’in kendisinin de açıkça söz ettiği üzere, yalnızca Batı kaynaklarına dayanması, yalnızca Batı’ya odaklanmasıdır. Velhasıl, kitabın konusu Batı’dır. Geç-Osmanlı ve erken Cumhuriyet aydınlarının kesim parça da olsa, Said’den çok evvel Said’inkine emsal tezler öne sürdüklerini öğrenciliğim sırasında fark ettim ve yavaş yavaş mevzuyla ilgili metinler toplamaya başladım. Bunların kimilerine çalışmalarımda referans verdim, lakin toplu olarak düşünmek, sistematik bir halde görmek ve kitap olarak bir ortaya getirmek için kırk yıl geçmesi gerekiyormuş!

KALIPLARA HAPSEDİLEN YÜZEYSEL BAKIŞ KELAM KONUSU

Kitapta ele aldığınız mevzuyu siyasetten romanlara, hicve, şiire kadar uzanan geniş alanda inceliyorsunuz. Yazıları seçerken kriterleriniz nelerdi? Ve bu yazılar sıkıntıyı anlatma noktasında nasıl bir rol üstleniyor?

Metinleri seçerken esas kriterim Şarkiyatçılığa verilen yorum ve tepkilerdi. Bu metinler Şarkiyatçılığın çeşitli açılarına odaklanmışlardır. Birlikte okundukları vakit, geniş bir kritik yelpaze sergiledikleri anlaşılır. Örneğin, Namık Kemal’in “Renan Müdafaanamesi” Ernest Renan’in 1883’de İslamiyet’in fenle uyuşmadığını öne süren yazısının tutarsızlıklarına, yanlışlarına değiniyor, Tevfik Fikret Türkçe bilmeden Osmanlı tarihi yazmanın sonuçlarını eleştiriyor, Ahmed Mithad ve Fatma Aliye Batılıların Müslüman bayanlarını anlayışlarındaki saçmalıkları lisana getiriyor. Kimi yazıların tüm tartısı Şarkın temsiline verilmiş, öbürleri ise mevzuya yalnızca bir-iki paragraf ayırmışlar. Her iki durumda da, tenkit pek açık söz ediliyor. Örneğin, Tevfik Fikret’in baştan sona Pierre Loti’nin Azade romanına odaklanan bir makalesi karşısında, Halid Ziya’nın Aşk-ı Memnu isimli romanındaki Şark meskeni ve mesken hayatı kritiği bir-iki paragrafı geçmiyor, lakin her ikisi de misal güçte bir karşı duruş gösteriyorlar.

Avusturyalı ressam Rudolf Ernst’in (1854-1932) “Lamba” isimli tablosu 2017’de Christie’s Londra’da 105 bin dolara satılmıştı.

FİKİR ÇATIŞMALARI BURADA DEĞİŞİYOR

Altı çizilmesi gereken bir öge, bu muharrirlerin ortasında önemli ideolojik, politik farklılıklar olması. Gerçekten, birbirinin can düşmanı komünist şair Nazım Hikmet ile bireyci, sembolist şair Ahmed Hâşim şarkiyatçılık karşısında tıpkı safta yer alabiliyorlar. Bu kitapta alıntılar yaptığımız muharrirlerin anlaştıkları tahminen de tek nokta Batı’nın bizi yanlış anladığı.

Şarkiyatçılık yansılarını incelerken, önüme öbür temalar da çıktı. Kıymetlilerinden biri sanat tarihi. Evvelce Osmanlı, sonra Türk sanatını (terminoloji 1920’lerde değişiyor) Batı’nın önyargılı yorumlarından kurtarmak isteyen birtakım düşünürler, yerli bir sanat tarihi disiplininin yaratılmasına öncü olmuşlar. Celal Esad’ın burada rolü büyük. İsmail Hakkı, 1926’da kaleme aldığı “Türk Sanatlarının Tedkine Medhal” başlıklı uzun ve kıymetli yazısında, sanat ve mimarlık tahlilleri konusunda periyodunun çok ilerisinde fikirler öne sürmüştür. Dikkatimi çeken bir öbür öge, Osmanlı ve Cumhuriyet aydınlarının Batı kültürüyle aşinalıkları. Namık Kemal’den Celal Esad’a, İsmail Hakkı’dan, Şevket Süreyya’ya kadar çabucak hemen hepsinin Batı’nın çeşitli telaffuzlarına verdikleri referanslar bunu açıkça gösteriyor.

Batı siyaseti, ideolojisi, edebiyatı, bilimi, sanat tarihi ve teorileri yakından izledikleri alanlar. Onların bu derinliklerine karşı, Batı’nın Doğu’ya kalıpsal, yüzeysel bakışı daha çok göze batıyor.

Namık Kemal, Ahmed Haşim, Halide Edib, Fatma Aliye üzere isimlerin yazılarına bakınca göze çarpan değerli noktalar neler sizce? Sıkıntıyı hangi açılardan ele almışlar?

Avrupa Şark’ı Bilmez’de kendilerinden alıntılar yaptığım müelliflerin Şarkiyatçılık tenkitlerini değişik açılardan ele almış olduklarını daha evvel de söyledim. Namık Kemal’in “Renan Mudafaanamesi”nin yük noktası dindir. Renan’ın İslam dininin bilimsel fikre mani olduğu fikrini çürütmek üzere Kuran’dan mühletlere başvurur. Lokman Mühleti, Gayret Mühleti, Taha Müddeti, Zümer Mühleti üzere… Ahmed Hâşim’in mizahla yaptığı Şarkiyatçılık eleştirisi iki taraflıdır: Batı’nın romantik ve yüzeysel Doğu hayranlığının yanında, kendi aydınlarımız ortasında yaygın “milliyetçi mimarlık” arayışıyla, yani Bursa’ya giderek Türk sanatının özünü keşfetmek uğraşlarıyla da eğlenir. Fatma Aliye, bayan meselesine kurumsal bir açıdan yaklaşır ve hayali Avrupalı hanım konuklarına hitap ederek, çokeşlilikten, konut hayatına, cariyelere, tesettüre, modaya kadar yayılan pek çok kavramı açıklığa kavuşturmaya çalışır. Halide Edib, Türkiye Batı’yla Yüzleşiyor’da yeniden bayan sıkıntısına eğilir, Fatma Aliye’nin Nisvan-ı İslam’ından bu yana kırk yıl geçmiş olsa bile, birebir kavramların Batı telaffuzunda hakimiyetinden yakınır.

BATI’NIN HAKİMİYETİ ARTIK SONLU

Bu algının bugün temelde değişmeyen lakin form değiştiren hali kelam konusu. Batı’nın gördüğü Türk / Doğu resmi aşikâr çerçeveye hapsediliyor. Şuurlu tavrın yanında bilgisiz yaklaşımlar da kelam konusu. Bu husustaki yorumlarınızı merak ediyorum.

Bu bahse itina ile yaklaşılmasını Avrupa Şark’ı Bilmez’de de önermiştim, tekrarlayacağım. Alışılmış ki 1870’lere kadar giden Şarkiyatçılığın, ötekileştirmelerin uzantılarını hala izleyebiliyoruz. Lakin o vakitten beri dünya çok değişti. Yüz yıl evvel de siyaset, iktisat ve toplumsal tertiplerin kültürlerin birbirini değerlendirmesinde oynadıkları roller büyüktü. Artık de büyük, ancak biçimleri, ölçekleri, kendilerini gösterdikleri yerler farklı. Aktörler çok çeşitli. Güç istikrarı kolay kolay oradan buraya kayabiliyor. Batı’nın hakimiyeti hudutlu, hatta birtakım durumlarda yok olmuş durumda. Bugünün karmaşık koşullarını ciddiyetle incelemeden, üzerlerinde düzgünce düşünmeden çabuk sonuçlar çıkartmanın, genellemenin yapmanın yanlış olduğu kanısındayım.

YANLIŞ YORUMU SORGULUYOR

Osmanlı ve Cumhuriyet’i farklı ayrı ele aldığımızda bu algıda farklılar kelam konusu mu? İki periyodun yansısında iştirakler, farklılar var mı?

Kitabın öne sürdüğü tezlerden biri geç Osmanlı-erken Cumhuriyet zamanları ortasında bir kopukluk olmadığı, tersine bir devamlılığın kelam konusu olması. Şarkiyatçılığa reaksiyonlarda gördüğümüz üzere, entelektüel telaffuzlarda bir günden başkasına radikal değişmeler pek mümkün değil. Bu da doğal, çünkü 1920’lerin, 1930’larin entelektüelleri Osmanlı formasyonundan geliyorlar. Lakin durum kolaylıktan uzak, zira değişik ideolojilere kapılmışlar. Şevket Süreyya otobiyografisinde (Suyu Arayan Adam) yalnızca kendisinin yaşadıklarını çok hoş anlatır: Evvel bir “imparatorluk masalı,” sonra sırasıyla kısa bir “hürriyet sarhoşluğu,” Turancılık, Bolşevizm, ve nihayet Türkiye Cumhuriyeti’nin ideolojisi… Avrupa Şark’ı Bilmez’e aldığım yazısı Cumhuriyet bölümünün eseridir, lakin Avrupa merkeziyetçiliğe bakış açısı daha evvelki Şarkiyat tenkitlerinin çizgisindedir. İki devir ortasında birinci bakışta farklılık olarak okunabilen kimi durumlara yakından bakıldığında ilişkiler ortaya çıkıyor. Örneğin 1900 yıllarındaki “Osmanlı” sanatı tanımlamaları, 1920’lerde “Türk” sanatı tanımlamalarına yer verir. Tekrar de, bu terminolojik boyuttan ileriye gitmez. Ana sorun Batı’nın yanlış yorumlarını sorgulayan yeni tespitler yapmaktır.

Prof. Dr. Zeynep Çelik, Osmanlı kent ve kültür mimarisini ve Osmanlı’da kent tarihini inceleyen birinci bayan tarihçiler ortasında yer alıyor. Çelik, kültürler ortası münasebetlere ağırlaşan pek çok çalışma yaptı. SALT’ta düzenlenen Geçmiş Hamle, ANAMED’de gerçekleşen Camera Ottomana ve Los Angeles’teki Wallfs of Algeries stantlarının küratörlüğünü üstlendi. Sayısız çalışmanın sahibi Çelik, Osmanlı kent, kültür ve zihniyet tarihi alanlarında yaptığı öncü ve özgün çalışmalarından ötürü 2013 yılında Boğaziçi Üniversitesi fahri doktora unvanına layık görüldü. Birebir yıl Vehbi Koç Ödülü’nün, 2014’e Ghent Üniversitesi’nden Sarton Madalyası’nın 2019’da ise Giorgio Della Vida Ödülü’nün sahibi oldu. Çelik, New Jersey Teknoloji Enstitüsü’nde mimarlık ve tarih profesörü ve Columbia Üniversitesi’nde yarı vakitli tarih profesörü.

Doğu’dan gelen yansılar olağan

Kitabın tirat ve diyaloglara kulak vererek oryantalist tenkidin coğrafik ve tarihî alanını genişletmeyi amaçladığı vurgulanıyor. Avrupa Şark’ı Bilmez bu noktada bugüne ne söylüyor?

Şarkiyatçılık telaffuzuna Doğu dünyasının çeşitli coğrafyalarından, bizdekilere misal reaksiyonlar gelmesi olağan. Kitabın açık uçluluğunu alanı genişletmeye bir davet olarak öneriyorum. Osmanlılar’ın yanında kimi isimlerden kısa da olsa bahsettim. Bunlar ortasında Cemaleddin Afgani, Sen Petersburg müftüsü Ahund Ataullah Beyazidov ve Hindistan’lı Seyid Buyruk Ali, Namık Kemal üzere, Renan’ı eleştirmişlerdir. Ahmed Midhat’in Mısırlı dostu Hamza Fathallah İslam dininin bayanlara tanıdığı haklar üzerine değerli bir kitap yazmıştır. Şarkiyatçılığı amaç alan bilmediğim daha pek çok Doğulu aydın olduğunu düşünüyorum. Olağan ki, Türkçe literatürde de gözümden kaçanlar olmuştur. Bunların vakitle Avrupa Şark’ı Bilmez’e şu ve bu biçimde eklenmesi bu söyleme yeni bir dinamizm kazandıracaktır.