Batı Ukrayna’ya ihanet mi etti? 28 yıl önce atılan imza ve tutulmayan sözler…

Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin, pazartesi akşamı yaptığı ve dünyanın geri kalanının savaş ilanı olarak yorumladığı ulusa sesleniş konuşmasının kıymetli bir kısmını Ukrayna’nın nükleer silah geliştirme dileğine ayırdı. NATO’nun ve başta ABD olmak üzere Batı devletlerinin Ukrayna’ya bu bahiste takviye verdiğini söz eden Putin, Rus haber ajansı TASS’ın aktardığına nazaran, Ukrayna’ya şu tabirlerle yüklendi:

“Ukrayna’nın kendi nükleer silahlarını geliştirme niyeti olduğuna dair açıklamalar yapıldığını biliyoruz ve bunları boş boş övünmek için söylemiyorlar. Ukrayna’nın elinde nitekim de Sovyet nükleer teknolojisi ve bu türlü silahları fırlatmak için gerekli sistemler mevcut. Menzilleri 100 kilometreyle sonlu lakin daha uzun menzilli olanları da geliştirecekler. Bu bir an problemi.”

Ukrayna’nın kitle imha silahlarına sahip olması halinde dünyadaki ve Avrupa’daki tablonun da önemli manada değişeceğini söyleyen Putin, “Bu gerçek tehlikeyi karşılıksız bırakamayız. Bilhassa şunun altını çiziyorum: Batılı destekçiler, ülkemize karşı yeni bir tehdit yaratmak için, Ukrayna’da bu silahların ortaya çıkışına yardım edebilirler” diye konuştu.

UKRAYNA’NIN ELİNDE KÂFİ ALTYAPI VAR

Ukrayna’nın nükleer silah sahibi olmasının Avrupa’yı ve dünyayı değiştireceği yanlışsız. Lakin bu yalnızca Ukrayna için geçerli bir durum değil. Şu an nükleer silaha sahip olduğu bilinen ülke sayısı yalnızca 9. Nükleer silahsızlanma çağında rastgele bir ülkenin daha nükleer arenaya adım atması ya da elinde silah olan ülkelerin cephaneliklerini genişletme eforları epey tasa verici gelişmeler olarak görülüyor.

Ukrayna’nın nükleer silah geliştirecek altyapıyı Sovyetler’den miras aldığı kısmı da gerçek. Hatta Ukrayna’ya Sovyet günlerinden miras kalan bir füze üretim tesisi 2017 yılında değerli tartışmalara neden oldu. Hâlâ çalışmakta olan tesisin kasasındaki dizaynların bir biçimde Kuzey Korelilerin eline geçtiği, Pyongyang’ın nükleer programının muvaffakiyetinin altında da bunun yattığı öne sürüldü. Periyodun Ukrayna Devlet Lideri Petro Poroşenko ise bu argümanları kesin bir lisanla yalanladı.

Çernobil’in havadan imgesi

Ukrayna’ya Sovyetler’den miras kalan altyapının en değerli ögelerinden biri 1986’da yaşanan felaketle akıllarda kalan Çernobil Nükleer Santrali. Faal olduğu periyotta Çernobil’in RBMK-1000 tipi reaktörlerinde nükleer silah üretiminde kullanılan uranyum-238 izotopu üretiliyordu. Nükleer silahlarda kullanılabilecek zenginlikteki uranyum da hala Çernobil stoklarında bulunuyor. Rusya’nın Ukrayna’ya girdiği birinci gün, “teröristlerin eline geçmesini önlemek” gerekçesiyle Çernobil’i denetim altına almış olmasını da bu bağlamda kıymetlendirmek mümkün. (Nitekim Rusya Savunma Bakanlığı Sözcüsü İgor Konaşenkov da açıklamasında, “Santral çok milliyetçi terörist kümelerin nükleer husus elde etmek için amacı olabilir” vurgusu yaptı.)

ABD TEMİNAT VERDİ, UKRAYNA SİLAHLARINI RUSYA’YA TESLİM ETTİ

Ne var ki iş burada bitmiyor. Çünkü aslında Ukrayna’ya Sovyetler’den yalnızca silah geliştirmek için gerekli teknoloji değil, silahların kendisi de miras kalmıştı. Fakat Ukrayna, 1994 yılında imza attığı bir mutabakatla nükleer cephaneliğini istekli olarak elden çıkardı. Bunun karşılığında Washington, Londra ve Moskova, Ukrayna’nın güvenliğinin ve hudutlarının korunacağının garantörü oldu.

Ve geldik bugüne… Rusya bir yandan Ukrayna’yı silah geliştirmek istemekle itham ederken bir yandan da müdafaa garantisi verdiği hudutları hiçe sayıp ülke topraklarında ilan edilen yeni cumhuriyetleri tanıdığını açıkladı. İş bununla da kalmadı Rus güçleri tanklarla, ağır silahlarla Ukrayna’ya girdi. Hal bu türlü olunca milletlerarası kamuoyu “Bu nasıl garantörlük?” sorusunu sormaya başladı. Başka yandan ABD basınında da “Batı Ukrayna’ya ihanet etti” yorumları öne çıkmaya başladı.

ABD Lideri Bill Clinton ve Rusya Devlet Lideri Boris Yeltsin

SOĞUK SAVAŞ’IN BİTİMİNDE DEĞİŞİK BİR HAVA VARDI

Dilerseniz evvel hafızaları biraz tazeleyelim. Soğuk Savaş’ın bitişinin akabinde Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin dağılmasıyla ortaya çıkan bağımsız ülkelerden biri Ukrayna’ydı. O günlerde Ukrayna, topraklarında ortalarında kısa menzilli taktik silahları ile havadan atılan seyir füzelerinin de bulunduğu 1800 civarında silahla üçüncü büyük nükleer güç pozisyonundaydı. Ukrayna’nın elinde ayrıyeten 170 kıtalararası balistik füze ve düzinelerce bombardıman uçağı bulunuyordu. Silahların fizikî denetimi Ukrayna’da, fırlatma yetkisi ise Rusya’daydı.

Soğuk Savaş’tan ideolojik üstünlükle çıkan ABD ise elinde nükleer silah bulunan ülkelerin sayısını azaltmayı amaçlıyordu. Dahası o günlerde ABD, diplomasi arenasındaki en parlak periyotlarından birini yaşıyordu.

Yeni kurulmuş olan Rusya Federasyonu’nun başında ise Boris Yeltsin bulunuyordu. Yeltsin Rusya’sında nükleer bilimciler, bilgi ve maharetlerini barışçıl maksatlarla kullanabilmek için istekli olarak tekrar eğitimler alıyordu.

Bu şartlarda 1994 yılının Aralık ayında Macaristan’ın başşehri Budapeşte’de, ABD, İngiltere, Rusya ve Ukrayna ortasında bir memorandum imzalandı. Memorandum, “Ukrayna’nın topraklarındaki tüm nükleer silahları belirlenen takvimde imha etme” kelamı verdiğini belirten satırlarla başlıyordu. Akabinde öbür üç ülke de Ukrayna’ya birtakım kelamlar veriyordu.

ABD Lideri Bill Clinton ve Ukrayna Devlet Lideri Leonid Kravçuk

FÜZE RAMPALARININ YERİNE ÇİÇEKLER DİKTİLER

Bunların en değerlisi “Ukrayna’nın toprak bütünlüğüne ve siyasi bağımsızlığına karşı tehditlerden ya da güç kullanımından kaçınma zorunluluğunun teyit edilmesi”ydi. Üç ülke ayrıyeten Ukrayna’ya yönelik ekonomik yaptırımdan kaçınma kelamı veriyor ve ülkenin rastgele bir atağa maruz kalması halinde “Ukrayna’ya takviye için derhal Birleşmiş Milletler Güvenlik Kurulu’nu harekete geçireceklerini” tabir ediyordu.

Lakin metinde Ukrayna’ya sunulan güvenlik garantilerinin fiiliyatta ne manaya geldiği belirtilmediği üzere, rastgele bir taarruz anında askeri takviye kelamı de verilmiyordu.

Ukrayna, 1996 yılı prestijiyle elindeki tüm silahları sökülüp etkisiz hale getirilmesi için Rusya’ya gönderdi. Karşılığında da ABD’den Ukrayna’ya 500 milyon dolarlık bir takviye ödemesi yapıldı. Hatta 1996 yılının Haziran ayının birinci günlerinde ABD, Rusya ve Ukrayna’nın savunma bakanları, Pervomaysk’ta bir vakitler füze rampalarının bulunduğu toprağa günebakan çiçekleri dikerek, bir devre nokta koymuştu. (Benzer protokoller Belarus ve Kazakistan’la da imzalandı buralardaki nükleer silahlar da etkisiz hale getirilmek üzere Rusya’ya yollandı. Karşılığında ABD bu ülkelere de ekonomik takviye sağladı.)

Üç ülkenin savunma bakanları çiçek dikiminde

ZELENSKİ DÜNYAYA BUDAPEŞTE’Yİ HATIRLATTI

Ukrayna Devlet Lideri Volodimir Zelenski de geçen hafta sonu Münih Güvenlik Konferansı sırasında yaptığı açıklamada, Budapeşte Memorandumu’na gönderme yaparak, imzacılara garantörlük vazifelerini yerine getirme daveti yaptı.

Rusya üzere baskı gücü yüksek bir devlet karşısında, Ukrayna’ya verilen garantilerin “garanti” sayılamayacağını söz eden Zelenski, “Dışişleri Bakanlığı’nı Budapeşte Memorandumu’na imza koymuş ülkelerin katılacağı bir tepe düzenlemekle görevlendirdim. Şayet bu tepe yapılmazsa ya da Ukrayna’ya güvenlik garantileri verilmezse, Ukrayna 1994’te imzalanan mutabakatın tüm unsurlarını kararsız ve geçersiz kabul edecektir” diye konuştu.

Aliyev-Putin basın toplantısından bir kare

Ukrayna’nın protokolün unsurlarını sorgulamasının kendi nükleer silahlarına sahip olma isteğini ortaya koyduğunu belirten Putin ise Azerbaycan Devlet Lideri İlham Aliyev’le görüştükten sonra düzenlenen ortak basın toplantısında şunları söyledi:

“Ukrayna’nın kelamlarının direkt bize yönelik olduğuna inanıyoruz. Ve söylenenleri duyduk. Sovyet vaktinden kalma geniş nükleer hünerlere, gelişmiş bir nükleer sanayiye sahipler, okulları var, süratli hareket etmek için gerekli her şeyleri var. Tek bir şeyleri yok, o da uranyum zenginleştirme programı. Ancak bu teknik bir problem. Ukrayna için çözülemez bir sorun değil, bilakis çözmek çok kolay.”

BUDAPEŞTE ÇOKTAN ÇÖKTÜ MÜ?

Öteki yandan, Rusya’nın 2014’te Ukrayna’ya birinci sefer girişiyle, Budapeşte Memorandumu esasen ihlal edildi. Putin o günlerde yaptığı bir konuşmada, protokolün imzalandığı devirde Ukrayna’da öbür bir hükümet olduğunu şu anki idarenin ise “gayrimeşru” olduğunu belirterek muahedenin geçerliliğini yitirdiğini öne sürdü. (Uluslararası hukuktaki devamlılık prensibi doğrultunda hükümet değişiklikleri devletler ortasındaki mutabakatların geçerlilik mühleti üzerinde belirleyiciliğe sahip değil. Hasebiyle Putin’in argümanının kabul edilebilir bir yanı yok.)

Putin’den iki yıl sonra bu sefer Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov bir açıklama yaparak, Budapeşte Memorandumu kapsamında imzacıların verdiği “Ukrayna’ya saldırmama” kelamının yalnızca nükleer ataklar için geçerli olduğunu söyledi.

Truss-Lavrov basın toplantısından bir kare

Lavrov, geçtiğimiz günlerde Budapeşte Memorandumu ilgili bir yorum daha yaptı. 10 Şubat günü İngiliz mevkidaşı Liz Truss’la bir ortaya geldikten sonra düzenlenen ortak basın toplantısında konuşan Lavrov, “Memorandum’un Fransa ve Ukrayna tarafından da imzalanan eş deklarasyonu tüm tarafların Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı prensiplerini ihlal etmekten kaçınmasını öngörüyor. Azınlıkların haklarına hürmet gösterilmesi de buna dahil” derken Ukrayna’nın birinci günden beri bu belgeyi göz arkası etmekte olduğunu savundu.

Özetle muahedeyi evvel kimin ihlal ettiği kısmı tarafların tabirlerine nazaran değişiyor. Bu noktada daha kıymetli olan şey ise şu: Budapeşte Memorandumu’nun unsurlarında muahedeyi ihlal eden taraf hakkında atılabilecek somut adımlara dair bir tabir yer almıyor. Yalnızca müzakere ve diyalog tahliline başvurulacağı söz ediliyor.

ZELENSKİ’NİN SİTEMLERİ VE GARANTİ TARTIŞMASI

Milletlerarası kamuoyu geçtiğimiz hafta yaşananlar sayesinde 28 yıl evvel atılan imzaları bir kere daha hatırladı. Bilhassa Zelenski’nin Ukrayna’nın yalnız bırakıldığını belirten sitem dolu kelamları, “Hani teminat, hani garanti?” tartışmalarının kapısını araladı. 

Harvard Üniversitesi’nden Mariana Budjeryn, NPR radyosunun All Things Considered programına yaptığı açıklamada, Ukraynalıların Budapeşte Memorandumu’nun tesirinin boyutlarını varsayım edememiş olduğunu belirterek, “İstedikleri kadar güçlü ve türel manada bağlayıcı güvenlik garantileri alamadıklarını biliyorlardı. Fakat o vakitler Ukraynalılara ABD’nin ve Batılı güçlerin (en azından Washington ve Londra’nın) verdikleri kelamları ciddiye aldıkları söylendi. Bu doküman devlet liderleri tarafından imzalandı. Hasebiyle Ukrayna’nın bir tehditle karşı karşıya kaldığında tek başına bırakılmayacağı çıkarımı yapılıyordu” dedi.

İmzalanan metnin İngilizce başlığının tam karşılığı “Budapeşte Güvenlik Teminatları Memorandumu” biçiminde. Lakin evrakın Rusça ve Ukraynaca çevirisinde “teminat” değil “garanti” sözünün kullanıldığına dikkat çeken Budjeryn, “İmzacıların Ukrayna’yı savunacağına inanıyorlardı. Lakin bu savunmanın kapsamı evrakta net değildi” diye konuştu.

Ne var ki Ukrayna’nın nükleer silahlarını bırakmasının yanlışsız bir karar olduğunu aksi takdirde Kiev’in ekonomik ve siyasi kimi sonuçlarla karşı karşıya kalabileceğini de belirten Budjeryn, “Ama kamuoyu soruna daha kolay bakıyor. Ukraynalılar ‘Dünyanın en büyük üçüncü nükleer cephaneliğine sahiptik, bir kâğıt modülü karşılığında elimizdekini verdik ve bakın artık ne oldu’ diye düşünüyor” yorumunu yaptı.

“İHANETİN SONUÇLARI VARDIR”

Budjeryn, “Bunun nükleer silahsızlanma rejimi için de olumsuz sonuçları var. Silah bırakmış bir ülke, nükleer silah sahibi bir ülkeden gelen bu türlü bir tehdidin gayesi oluyor. Bu nükleer silah geliştirmek isteyen diğer ülkelere de yanlış iletiler gönderiyor” dedi.

ABD’nin en tesirli gazetelerinden Wall Street Journal’ın 23 Şubat tarihli ve “Ukrayna’ya Budapeşte’de nasıl ihanet edildi” başlıklı başyazısı ise Ukrayna’nın içine düştüğü durum için ABD’yi suçlayan şu çarpıcı satırlarla sona eriyordu:

“Budapeşte bize bir sefer daha otokratların güçlü olanın haklı olduğunu düşündüğü bir dünyada kâğıt üzerinde verilen kelamlara güvenmenin ne kadar aptalca olduğunu gösteriyor. Daha da tehlikeli olan ise ulusların nükleer cephaneliklerinden vazgeçmelerinin kendilerini tehlikeye attığı bildirisi. Kuzey Kore bu dersi aldı, İran ise bunu yapmayacağına dair kelamlar verirken bir yandan da bilinmeyen kapalı silah geliştirirken birebir yoldan gidiyor.

ABD’nin Budapeşte’de verdiği kelamları yerine getirememesi, Amerika’nın askeri teminatlarına bel bağlayan diğer müttefik başkentlerde de yankılanacak. Japonya ya da Güney Kore de kendi nükleer caydırıcı güçlerine sahip olmak isterlerse şaşırmayın. Şayet Amerikalılar neden Ukrayna’yı önemsemeleri gerektiğini düşünüyorlarsa, nükleer silahlanma bir neden olabilir. İhanetin sonuçları vardır ve dünya bunu bir defa daha güç yoldan öğrenecek üzere görünüyor.”

TASS’ın “Putin: Ukraine’s threat to develop nuclear weapons not an empty bravado” ve “Zelensky asks Foreign Ministry to convene Budapest Memorandum summit”, Wall Street Journal’ın “How Ukraine Was Betrayed in Budapest”, Associated Press’in “Where Ukraine’s Sunflowers Evvel Sprouted, Fears Now Grow” New York Times’ın “Putin Spins a Conspiracy Theory That Ukraine Is on a Path to Nuclear Weapons”, NPR’ın “Why Ukraine gave up its nuclear weapons — and what that means in an invasion by Russia”, Insider’ın “Russia’s attack on Ukraine raises a harrowing question: How widespread would fallout from a nuclear bomb be?” başlıklı haberlerinden derlenmiştir.