‘Bu kitapların hepsini okudunuz mu?’

Konutunda şu ya da bu ölçüde bir kitaplık bulunan çoğumuz şu soruyla karşılaşmışızdır: “Bu kitapların hepsini okudunuz mu?”

Bu soru bir akrabadan, meskeni boyayan ustadan ya da bir komşudan gelebilir. Bana en son bir komşudan gelmişti. Hatta komşum bu soruyla yetinmemiş, yeni taşındığım vakit beni ziyaret ettiğinde kitaplığa yolu fikir, raflardaki kitaplara hayretler içinde bakmış ve daha can alıcı bir soru da sormuştu: “Aaa! Kitaplar raflara mı koyuluyor?” Bununla da yetinmemiş, bir de teklifte bulunmuştu: “ Ay, kocaman odaya yazık değil mi, yalnızca kitap doldurmuşsunuz, çocuk odası falan yapsaydınız.”

Umberto Eco, meskenine gelip de kütüphanesini görünce, “Hepsini okudunuz mu?” diye soran birine, bir dostunun, “daha fazlasını beyefendi, daha fazlasını” diye karşılık verdiğini belirtir. Halbuki bu türlü bir soruya kendisinin verebileceği iki karşılığının olduğunu söyler: “İlki, hayır. Bu kitaplar sırf önümüzdeki hafta okumam gerekenler. Okumuş olduklarım üniversitede (U. Eco öğretim üyesiydi –S.B.-). İkinci yanıt da şu: Bu kitapların hiç birini okumadım. Yoksa niçin tutayım ki?”*

Şu soru da tanıdık geliyor size değil mi: “Abi bu kolilerde ne var, eşek ölüsü üzere?”

Mesken taşırken en çok sorun olan kitap kolileri. Hakikaten o denli ağır olur ki, eşek ölüsü üzere, yerinden kalkmaz. Adam son derece haklı olduğu için, biraz suçluluk duyarak, “ee, şey, kitap var onlarda…” falan dersiniz.

EKRAN İMGESİNİN ART PLANINDAKİ KİTAPLIKLAR

Son vakitlerde, virüs salgını nedeniyle meskenden online çalışan akademisyen, gazeteci, muharrir üzere entelektüellerin ekran imajının art planındaki kitaplıklara da bir sataşma geldi. Bu kitaplık manzarasından rahatsız olan bazıları, bu imajın “hava atmak”, “snopluk” hatta “görgüsüzlük” olduğunu öne sürdüler. Toplumsal medyada tartışılan mevzunun “sataşan” tarafları, bana kalırsa üstteki soruları sorma potansiyeline sahip insanlardan geldi. Kitap kültürüne sahip olmayan bu beşerler, bir entelektüelin meskeninde bir çalışma odası bulunmasının, bu odada bir kitaplık bulunmasının, bu kitaplıkta bir bilgisayar bulunmasının doğal olduğunu, doğal olarak anlayamazlardı.

Ben de kendime şu soruları soruyorum: Dijital çağ bir kültür olarak toplumun gözeneklerine dağıldığında ve yerleştiğinde, kitaplar da fizikî olarak ortadan kalkacak mı? O vakit nasıl sorularla karşılaşacağız sanki?

KİTABIN ORTADAN KALKMASI NASIL SONUÇLAR DOĞURUR?

Meğerse bu soruyu birinci sefer soran ben değilmişim. Dünyanın tanınmış iki kıymetli entelektüeli ve kitap kurdu, ta 2008’de bu soruyu masaya yatırmışlar. Umberto Eco ve J.- C. Carriere, Jean-Philippe de Tonnac’ın yönettiği ırmak söyleşinin başlangıcında tam da bu mevzuyu tartışırlar. Carriere, şu meşum soruyu sorar Eco’ya: “2008’deki son Davos doruğunda, önümüzdeki on beş yıl içinde insanlığı altüst edecek olaylar konusunda fikri sorulan bir fütüroloğa nazaran, (…) bu profesyonel kâhine nazaran dördüncü olay, kitabın ortadan kalkacak olması. (…) Şayet gerçekten ortadan kalkarsa, insanlık için mesela suyun öngörülen programa nazaran azalmasının ya da ulaşılmaz hale gelen petrol fiyatlarının yol açacağı tipten sonuçlar doğurur mu, doğurmaz mı?”**

Neyse ki Eco’nun yanıtı yüreğimize su serpiyor: “(…) Bahis üstüne söylenecek çok az şey var gerçekte. İnternetle, alfabe çağına döndük. Biz manzara uygarlığına girdiğimizi zannetmiş olsak da, bilgisayar bizi gerisin geri Gutenberg galaksisinin içine soktu ve herkes okumak mecburiyetinde artık.”

‘E-KİTAP İNANILMAZ BİR KULLANIM RAHATLIĞI GETİRECEK’

Ne var ki Carriere, Eco’yu ve beni köşeye sıkıştırmakta kararlıdır: “Görünüşe nazaran e-kitabın son versiyonları, onu basılı kitabın direkt rakibi haline getirdi artık. ‘Reader’ modelinde daha şimdiden 160 başlık var.”

Haklı kelama Eco ne diyebilir ki: “…Elektronik kitap pek çok alanda fevkalâde bir kullanım rahatlığı getirecek. Yalnız, okumanın gereklerine en uygun uyarlanmış teknolojiyle bile, Savaş ve Barış’ı bir e-kitapta okumak çok elverişli olur mu diye merak etmeden duramıyorum…”

Neyse ki şimdi e-kitap uygarlığı hükümran olmadı. Bir kitapçıya (yoksa “kitabevi” ne mi?) gidip, istediğimiz kitabı fizikî varlığıyla da edinebiliyoruz. “Kitabevi”, “kitapçı”…Ben bu iki sözcükten birincisini kullanmayı tercih ediyorum. Zira kitabevi, sırf bir alışveriş alakasını yansıtmıyor, bir yeri öne çıkarıyor. Öne çıkardığı yerin biçimini de “ev” olarak vurguluyor. Bu vurgu da bana sahiden bir konut duygusu veriyor. O denli ya, kitap üzere eserin endüstriyel tasarım boyutunun insanı pek fazla büyüleyemediği, tavlayamadığı; bilginin, fikrin ve yaratımın direkt doğruya kendisinin satıldığı bir yer, bence konutu çağrıştırmalı. İçtenlikli, ortalarında bir sorun olsa bile, enikonu insanların konutta olduğu üzere birbirlerine güvendikleri bir yer. Serbestçe dolaşılabilen, hatta oturma kümelerinin olduğu, hatta ve hatta yazmak için bir köşenin olduğu bir yer. Örneğin bir konfeksiyon mağazasına girdiğinizde, siz daha kapıdan girer girmez, “Hoş geldiniz, size nasıl yardımcı olabilirim?” diye yapay bir gülümsemeyle size hakikat koşuşturan “satış elemanları”nın olmadığı bir yer. Yani insanı rahat bırakan bir yer. Meğer “kitapçı” sözcüğü, daha başlangıçta bir alışveriş münasebetini çağrıştırdığı için bana soğuk geliyor: Kitap satılan yer! Satın almak istediğin kitabı al ve çık. “Kitabevi”: Gir, dilediğin üzere davran, rahat ol, istersen şu köşedeki koltuğa otur. Dilerseniz bir çay alabilirsiniz, şu yeni çıkmış kitabı karıştırırken. Evet, evet kitabevi…

.

KÜLTÜR ÜRETEN YERLER

Benim kültürlenme sürecimde kitap edindiğim yerler, kitabeviydi. Kitabevleri yalnızca tüketilen değil, şairlerin, muharrirlerin okurla buluştukları, kültür üreten yerlerdi. Birçok kitabevi tıpkı vakitte kendine mahsus yayıncılık da yapardı. Elbette günümüzde de bu çeşit kitabevlerinden var lakin sayıları epeyce yetersiz. Meğer, örneğin 1980’li yıllardan şu son yıllara kadar, Ankara’da bu çeşit kitabevleri epeyce fazlaydı. İstanbul’da da vardı lakin yaşayan insan yoğunluğuyla kıyaslandığında, hayli yetersizdi. Adeta kitap İstanbul’da basılır, Ankara’da okunurdu. İşte, örneğin Nişantaşı’ndaki efsanevi Akademi Kitabevi çabucak aklıma geliyor.

Yolunuz düştüğünde kesinlikle ünlü bir şair ya da müellifle karşılaşırdınız. Ben Aziz Nesin’le, Turgut Uyar’la birinci defa burada karşılaşmıştım. Ülkenin entelektüel ömründe epey tesirli olan “Akademi Kitabevi Ödülleri” vardı. Heyetinde Yaşar Kemal, Adalet Ağaoğlu, Aziz Nesin üzere periyodun en saygın müellifleri yer alıyordu. Kadıköy’deki Gençlik Kitabevi’ni de saymalıyım. Ankara’da, Ahmet Say’ın idaresindeki ABC Kitabevi’ni unutamam. Alt katındaki salonda fotoğraf stantları açılır, söyleşiler yapılırdı. O vakitler kitabevleri birer kültür merkeziydi. Kibele Kitabevi de böyleydi. Toplum Kitabevi, Zafer Çarşısı’nda (diğer ismi Kitapçılar Çarşısı’ydı) minicik bir yerdi. Lakin o devrin Ankara entelejansiyasının merkezlerinden biriydi. Tanınmış şairlerin, muharrirlerin, siyasetçilerin, öğretim üyelerinin, gazetecilerin uğradığı, ayaküstü hayli kıymetli kültürel tartışmaların yaşandığı bir kitabeviydi. Sahibi olan muharrir Remzi İnanç, Toplum Yayınları ismiyle kitap da yayınlıyordu. Daha sonra sıkı dost olacağımız Metin Altıok’la bu kitabevinde tanışacaktım. Enver Gökçe, Hasan Hüseyin, Ahmed Arif, Cemal Süreya üzere ünlü şairlerle de bu kitabevinde karşılaşacak, bazen sohbetlerine katılacaktım. Muzaffer ve İlhan Erdost kardeşlerin Onur Kitabevi (12 Eylül faşist askeri darbesinde İlhan Erdost’un katledilmesinden sonra kitabevinin ismi “İlhan İlhan Kitabevi olacaktı) başlı başına bir kültür merkeziydi. Yayınladığı kitaplarla Türkiye’nin aydınlanma sürecinde değerli yer edinecekti. Bilgi Kitabevi, zati ülkenin en eski yayınevlerinden biri olan Bilgi Yayınevi’nin de sahibi olan Ahmet Tevfik Küflü’ye aitti. Attila İlhan’la birinci kere burada karşılaşmıştım. Dost Kitabevi, İmge Kitabevi üzere kitabevleri de benim kültürlenme sürecimde çok tesirli olan kitabevleridir. Daha sonra Bilim Ve Sanat Kitabevi… Bu kitabevlerinin en kıymetli özelliği, tıpkı vakitte kitap yayınladıkları üzere, kitap dağıtım sistemine de sahip olmalarıydı. Dost Kitabevi’nin başkalarından bir farkı, başşehir Ankara’da bir buluşma noktası olmasıydı. “Yarın öğlenden sonra Dost Kitabevi’nin önünde buluşuruz!”

Paris’teki yüzyıllık ünlü Shakespeare And Company kitabevi kültür kitapçılığının tahminen de dünyadaki atasıdır. Birkaç yıl evvel gittiğimde uğramıştım. Tıpkı pozisyonunu koruyordu. Dünyaca tanınmış birçok müellif ve şairin uğrak yeriydi. Küçük yazı odasında gelip çalışırlarmış. Orada, loş odadaki bir masanın üstünde duran eski daktilonun tuşlarında James Joyce’un, Hemingway’in parmak izlerini görür üzereydim. Bu kitabevi, kendi ismiyle, James Joyce’un bastırmak için birçok yayınevinin kapısını çaldığı ancak bastıramadığı Ulisses isimli romanını birinci sefer yayınlamayı göze almıştı. (Onu Türkçeye kazandıran Nevzat Erkmen’i hürmetle selamlıyorum)

KİTABEVİ-KAFE

İstanbul’da, Beyoğlu’ndaki Simurg Kitabevi de tam bir kültür kitapçılığı yapan bir yerdi. Birebir vakitte sahaflık da yapan Simurg, istediğiniz bir kitabı kesinlikle size sağlardı. O kitapla ilgili sıkıntınızı paylaşır, kitabın tarihiyle, sosyolojisiyle ilgili bilgiler verir, sizi yönlendirirdi. Kitabevinin sahibi İbrahim Yılmaz’la, Hacettepe Üniversitesi’ndeki öğrencilik yıllarından tanışırız. Edebiyat eğitimi almış olmasının da onun bir “kitap kurdu” olmasında hissesi vardı. Kadıköy Mephisto Kitabevi’nin şiir kitaplarına gösterdiği ilgiyi, Beyoğlu Pandora Kitabevi’nde niye göremediğimizi daima merak etmişimdir. Mephisto, rıhtımdaki küçük yerinden, Bahariye’deki büyük yerine taşınınca, kitapların da insanların da daha rahat bir nefes aldıklarına tanıklık ettiğimi belirtmeliyim. Bir kitabevinin kültürel niteliğini artıran ölçütlerden biri de bana nazaran, edebiyat-sanat mecmualarına gösterdikleri ilgidir. Kadıköy Mephisto bu açıdan da her vakit övgüye kıymet. O denli ki dört-beş yapraklık “fanzin” çeşidi yayınları bile bulmanız mümkündür. Semerkant Kitabevi (Beyoğlu) de bu bağlamda anılmaya bedel bir kitabevi olarak varlığını sürdürüyor. Birtakım kitabevleri, oraya devem eden yazarlarla ve şairlerle de anılır. Örneğin Semerkant Kitabevi, Ahmet Ümit’in ikinci adresidir. Müzik CD’sinin kitapla birebir yerde satılıyor olmasını ben daima yadırgamışımdır. Mephisto üzere müzik CD’si de satan kimi kitabevlerinin, yüksek sesle müzik yayını yapmalarının, kitap-okur bağındaki sessizlikle çeliştiğini düşünüyorum. Tekrar Bahariye’de farklı bir “konsept”le açılan Penguen Kitabevi, son yıllarda tanınan olan “kitap-kafe” anlayışıyla kendini tanımlıyor. Tekrar Kadıköy’de, başlangıçta kitabevi kimliğini öne çıkararak işe başlayan Akademi 1971 Kitabevi (Nişantaşı’ndaki eski Akademi Kitabevi’nin ismini kullanıyor), başarılı bir kitabevi-kafe olarak son vakitlerde güya “kafe” özelliğini öne çıkarıyor. Tünel’de yer alan Robinson Crusoe Kitabevi, daha bir kendine has kitabeviydi. Dünyanın her yanından kitap getirebiliyordu. Türkçe kitapların yanı sıra İngilizce ve Fransızca kitaplar da satardı. Nisan Yayınları isminde bir yayınevleri de vardı. Yabancı yayınların dağıtımını da yapıyorlardı.

Yazımızı J.-P de Tonnac’ın, Carriere’ye yönelttiği bir soruyla ve onun sorduğu karşı soruyla noktalayalım.

J.-P.Tonnac: “Kitaba ve bütün kitaplara, yitip gitmiş olanlara, okumadıklarımıza, okumamız lazım gelmeyenlere, üstüne basa basa hürmetlerimizi sunuyoruz. Kitabı mihrabın üzerine yerleştirmiş toplumlar nezdinde bu hürmet anlaşılır bir şey. Bu noktada, kitaplı dinlere ait bir şeyler söylemelisiniz tahminen de.”

Carierre: “…Kitabı Mukaddes’te şöyle denir: ‘Kelam başlangıçta var idi ve Kelam İlah idi. Pekala lakin kelam yazıya nasıl dönüştü?”***

Dipnotlar

*Umberto Eco ve J.-C.Carriere; Kitaplardan Kurtulabileceğinizi Sanmayın, çev. Sosi Dolanoğlu, Can Y.
**a.g.e.
***a.g.e.