Covid aşıları kısırlığa yol açar mı, alerjisi olanlar yaptırabilir mi, uzun vadeli etkileri neler?

Türkiye’de Çin’de Sinovac şirketi tarafından geliştirilen CoronaVac aşısının tedarikinde yaşanan meselelerin akabinde yüklü ölçüde Pfizer/BioNTech aşının satın alınmasıyla aşılama programında büyük bir ivme kazandı.

Sıhhat Bakanı Fahrettin Koca, 18 Haziran prestijiyle yetişkin nüfusun yüzde 50’sinin tam doz yahut birinci doz aşısının tamamlandığını açıkladı.

Türkiye genelinde uygulanan aşı ölçüsü da 40 milyonu aştı.

Fakat birinci defa bir virüse karşı yaygın bir biçimde kullanılan mRNA tekniği, bilhassa Pfizer/BioNTech aşısıyla ilgili temelsiz ve bilimsel hiçbir temele dayanmayan çok sayıda komplo teorisi ve spekülasyonun doğmasına neden oldu.

BBC Türkçe‘nin Instagram hesabı üzerinden aşılarla ilgili merak ettiğiniz soruları bize iletmenizi istedik.

Bu soruların en fazla ağırlaştığı bahis başlıklarına nazaran ayırdık. Bunları Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi İnfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Kısmı öğretim üyesi, Avrupa Klinik Mikrobiyoloji ve Bulaşıcı Hastalıklar Derneği Genel Sekreteri Prof. Dr. Murat Akova‘ya yönelterek ve bugüne kadar yayınlanmış bilimsel araştırmalarla raporları inceleyerek yanıtladık.

Murat Akova, aşıların şu anda kabul edilebilir seviyelerde yan tesirleri olduğunu ve sırası gelenlerin tereddüt etmeden kesinlikle aşılanması gerektiğini söyledi.

Akova, “Bu kademede aşılama çok kıymetli. Şimdiye kadar işte aşı yetersizdi. Bize sıra gelmeyecek deniyordu. Aşı ortaya çıkınca da bu sefer sanki aşı olmasam mı üzere, bu türlü bir aşı tereddüt olmaya başladı. Bu, çok tehlikeli bir durum. Yani bu pandeminin önünü almanın şu anda kullandığımız aşılarla herkesi aşılamak dışında bir yolu yok” dedi.

Aşılar ne kadar sağlam?

Bu soruya bilim insanlarının ve bugüne kadar yapılmış, muteber araştırmaların verdiği cevap “Evet”.

Çünkü şu anda Türkiye de dahil, dünyanın birçok yerinde onay alan aşılar, güvenlik standartlarının uygulandığı farklı basamaklardan geçerek, geliştirildi.

Birinci basamakta hücre ve hayvanlar üzerinde laboratuvarda güvenlik testleri yapıldıktan sonra beşerler üzerinde denemelere başlandı.

Bu aşıların, belirlenmiş yüksek memleketler arası standartlara uygunluğu kanıtlandıktan sonra yaygın kampanyalarda kullanımına onay verildi.

Sıhhat Bakanlığı Covid-19 aşı bilgilendirme platformunda, “Bu çerçevede ülkemizde uygulanmaya başlanan COVID-19 aşılarının faz çalışmalarında çalışmanın durmasına sebebiyet verecek bir yan tesir ile karşılaşılmamıştır. Uygulama basamağında da güvenliği konusunda rastgele bir tereddüt bulunmamaktadır” değerlendirmesi yapılıyor.

Aşılar ne kadar risk taşıyor?

Kullanım onayı alan Covid-19 aşıları için bilim insanlarının ve dünyanın farklı yerlerinde kamu sıhhati kurumlarının yaptığı genel kıymetlendirme, bu aşıların inançlı olduğu ve “faydalarının risklerine ağır bastığı” tarafında.

Prof. Dr. Akova, “Bir yarar-zarar istikrarına oturttuğumuz, vakit yani hastalıktan korunmayla aşının sebep olduğu yan tesirleri terazinin birer kefesine koyduğunuz vakit şu anda muhakkak ağır basan taraf aşı olmak tarafında. Yani aşıların aktifliği çok yüksek” dedi.

Akova, Sıhhat Bakanlığı’nın Sinovac aşısının güvenliğiyle ilgili elinde bir veritabanı olduğunu ve şu ana kadar güvenliğine dair bir sorun olması halinde, bunun şu ana kadar tespit edilip, duyurulmuş olacağını belirtti.

Akova, son periyotta “esas spekülasyonların” BioNTech/Pfizer aşısı üzerinde yapıldığına dikkat çekti.

Lakin Akova, BioNTech üzere mRNA tekniği kullanılarak geliştirilen aşıların inaktif aşılara kıyasla daha fazla antikor ürettiğini ve fazla antikor üretiminin diğer zahmetlere yol açıp açmayacağına dair bir grup telaşlar olduğunu söyledi.

Akova, bu tasaların “gözlenmiş olmaktan çok, ikaz niteliğinde” olduğunu tabir ederek, şu ana kadar görülen riskli durumların “çok lakin çok nadir yan etkiler” olduğunun altını çizdi.

Aşıların yan tesirleri neler? Biontech aşısının yan tesirleri?

Türkiye’de şu ana kadar kullanım onayı almış üç aşı bulunuyor. Bu aşıların her biri farklı üretim teknolojilerine sahip.

Son aylarda yaşanan tedarik sıkıntısına kadar Ocak ayında başlayan aşılama kampanyasının birinci periyotlarında kullanılan Sinovac, inaktif aşı. Yayımlanan bilimsel araştırma ve uygulamalardan gelen sonuçlar, aşılamadan sonraki birinci 28 gün içerisinde en yaygın bildirilen yan tesirin aşının yapıldığı bölgede ağrı olduğuna işaret ediyor.

Başka yan tesirler de yorgunluk, mide bulantısı ve kas ağrısı olarak sıralanıyor. Sinovac aşısının yan tesirleri kısa müddetli ve hafif olarak kendini gösteriyor. Yan tesirler aşağı üst iki gün içinde kendini gösteriyor.

BioNTech ise geliştirdiği aşıda mRNA teknolojisini kullanıyor. Bunun en muhtemel yan tesirlerinin başında yapıldığı bölgede “ağrı, kızarıklık ve şişkinlik” olarak sıralanıyor.

Ayrıyeten, yorgunluk, baş ağrısı, kas ağrısı, soğuk ter dökme, mide bulantısı ve ateş de başka yan tesirler ortasında sıralanıyor.

Aşıların yan tesirleri olabileceğine dair hem üretici firmalar hem de kamu sıhhati kurumları ikazlar yapmaları, bu tesirlerin aşıyı yaptıran herkeste istisnasız bir formda görüleceği manasına gelmiyor. Aşıdan sonra hiçbir yan tesir hissetmediğini söyleyen çok sayıda insan bulunuyor.

Aşılar nasıl bu kadar kısa müddette geliştirildi?

Aslında Covid-19’a yol açan yeni tıp koronavirüs sırf 1,5 yıldır hayatımızda olmasına rağmen bugün buna karşı geliştirilen aşılarda kullanılan teknik ve teknolojiler uzun bir müddettir farklı hastalıklar için kullanılıyor.

Hasebiyle, koronavirüsün gen yapısı bilim dünyasıyla paylaşıldığında, mevcut teknikler kullanılarak bu dizilime uygun aşı da süratli bir biçimde geliştirilebildi.

Örneğin, İngiltere’de Oxford Üniversitesi’nin Covid-19 için geliştirdiği aşının temelinde, 2012’de görülen ve bir diğer koronavirüsten kaynaklanan Mers için geliştirilmiş aşı yatıyor. Bilim insanları, 11 Ocak 2020’de Çin’in yeni çeşit koronavirüsün tam genetik kodunu yayınlamasının akabinde Covid-19’a karşı aşı geliştirmek için her türlü donanıma sahip olduklarını ve birkaç gün içerisinde de birinci prototipi geliştirdiklerini söylüyor.

Bu kademede süratlice klinik faz çalışmalarına geçildi. Lakin bu çalışmaların yüksek güvenlik standartlarına uyması zorunluğu nedeniyle birinci prototip Ocak 2020’de ortaya çıkmış olmasına rağmen onay alıp kullanıma sokulması bir yıla yakın bir vakit aldı.

Covid-19 aşısının süratli geliştirilmesinde bu alanda uzun yıllardır çalışmalar yapan birçok kurumun önceliğini bu hususa ayırması da kıymetli rol oynadı.

Örneğin, onaylanan birinci Covid-19 aşılarından birini geliştiren BioNTech aslında uzun yıllardır mRNA (kurye RNA) teknolojisinin kanser tedavisinde kullanılmasına yönelik bilimsel çalışmalar yapıyordu. Şirketin ortaklarından Prof. Dr. Uğur Şahin, Ocak ayında Lancet’te okuduğu bir makalede Çin’de süratli bir halde yayılan koronavirüsün global bir pandemiye dönüşme riskini görmesinin akabinde buna karşı bir aşı geliştirilmesine karar verdiklerini söylüyor.

Covid-19 aşılarının süratli bir halde geliştirilmesinin ardında yatan bir başka etken de dünyanın birçok gelişmiş ülkesi ve büyük ilaç şirketlerinin bu çalışmalara milyarlarca dolarlık kaynak aktarması.

Uzun vadeli yan tesirleri konusunda kâfi bir araştırma yapıldı mı?

Covid-19 aşılarının tarihi bir yıldan biraz daha fazla olduğundan ötürü uzun vadeli tesirlerine dair bir araştırma yapmak da mümkün görünmüyor.

Prof. Dr. Akova, “Aslında bu aşılar bir yıldır kullanılıyor ve geniş kitleler üzerinde de son 6-7 ay içerisinde kullanılmaya başlandı. Hasebiyle bundan 10 sene sonra yahut 3-5 sene sonra bir yan tesiri olur mu? Bu sorunun karşılığını bugünden vermek mümkün değil lakin şimdiye kadarki çıkan sonuçlara bakacak olursanız katiyen ağır basan taraf aşı olmak yönünde” dedi.

Akova, yan tesirler açısından bakıldığında en muteber olanların inaktif aşılar olarak görüldüğünü söyledi.

Akova’ya nazaran, inaktif aşılara kıyasla daha fazla bedende antikor üretilmesini sağlayan mRNA aşılarıyla ilgili temel tasayı bu fazla antikor üretimi oluşturuyor. Akova buradaki tasayı şu sözlerle anlattı:

“Bu aşılar aslında inaktive aşılarla kıyaslandığında çok daha yüksek oranda antikor üretiyorlar. Bu kadar yüksek antikor bir yandan hastalığa karşı faal bir halde koruyor. Fakat öbür taraftan da şöyle bir tasa var: Bu kadar çok antikor olduğu vakit sanki bu antikorlar öteki bir şey yapar mı?

“Örneğin otoantikor hastalığı dediğimiz, yani bedenin olağan organlarına karşı da bir ziyan verecek bir durum ortaya çıkar mı? Bununla ilgili ABD Hastalık Denetim ve Tedbire Merkezi (CDC) tiroit üzere otoimmün hastalığı olanların aşıdan sonra bu hastalıkta bir ölçü alevlenme görülebileceği ihtarını yapıyor.

“Yalnız bu yalnızca bir ihtar. Gözlemlenmiş bir durumu yansıtmıyor, olabilecek bir tasaya ait yapılmış bir ikazdan ibaret.”

Biontech aşıları kalpte kalıcı hastalıklara neden oluyor mu?

Prof. Dr. Akova, ABD’de mRNA aşılarının gençlerde kullanılmasıyla birlikte kalp zarı iltihabı ve kalp kası iltihabı hadiselerinin ortaya çıktığına dikkat çekti.

Akova, bu durumun 16-24 yaş kümesinde beklenenden daha fazla tespit edildiğini, görülme sıklığının 1 milyonda 16 olduğuna ve bu durumu yaşayanların büyük çoğunluğunun külliyen güzelleştiğine dikkat çekti:

“Yani bu daha çok gençlerde gözüken bir durum. Benim iddiam gençlerde aşı uygulanmaya başlandıktan daha ileri yaşlardakilere kıyasla daha fazla antikor üretmeleri. Daha fazla antikor ürettikleri için de bu, gidip kalp kasında bu türlü bir duruma neden olabiliyor.

“Ancak bu çok lakin çok ender görülüyor. 1 milyon doz başına 16 bireyde görüldüğü tespit edildi. İkinci dozdan sonra daha fazla görülmüş.

“Bu süreksiz bir yan tesir. Ondan sonra geçiyor, kendi kendine düzeliyor. Bunun altını çizmek gerek.”

Aşıların kısırlaştırdığı hakikat mu?

Bununla ilgili hiçbir bilimsel bilgi ya da bulgu yok.

Prof. Dr. Akova, bilhassa BioNTech aşısıyla ilgili ortalarında kısırlık, kanser ve hatta Alzheimer üzere bir dizi rahatsızlığa yol açtığına dair çok sayıda spekülasyon yapıldığına dikkat çekti.

Akova, tüm bunların spekülasyon seviyesinde olduğunu ve hiçbir formda bunları yanlışsız kılabilecek bir bilimsel bulgu ya da kuşku olmadığnın altını çizdi.

Akova, “Bu aşıda kullanılan mRNA molekülü, son derece instabil. Yani kısa bir mühlet içerisinde parçalanıp yok oluyor. Onun temel misyonu koronavirüse karşı antikoru yapmak. O antikoru tetikledikten sonra kendisi esasen ortadan kalkıyor. Tetiklediği antikor masraf, sarfiyat bir yerlere bağlanır da bir şeyler yapar mı diye bir dert var lakin onunla ilgili de şimdiye kadar gözlenmiş bir şey yok. O denli bir şey kelam konusu değil” dedi.

Allerjik bünyeye sahip olanlar BioNTech yaptırabilir mi?

İngiltere İlaç ve Sıhhat Eserleri Kontrol Kurumu (MHRA), bünyesi kuvveti alerjik yansılar gösterenlerin BioNTech aşısında kaçınması uyarısı yaptı.

MHRA aşıdan kaçınma tavsiyesinin birtakım ilaçlara, besinlere ya da aşılara alerjisi olan bireyleri kapsadığını kaydetti.

ABD’de CDC de birinci doza alerjik reaksiyon verenlerin ikinci dozu yaptırmaması gerektiğini duyurdu.

Prof. Dr. Akova da aşıya ağır alerjik tepkilerin büyük çoğunluğunun daha evvel geçmişinde önemli alerjik tepkiler göstermiş bireylerde görüldüğünün altını çizdi.

Akova, “Yani bu bireyler, genelde çantalarında adrenalin enjektörü taşırlar. O seviyede bir geçmişte alerjik tepkiden bahsediyoruz. Bu da çok az rastlanan bir şey yan tesir. Hasebiyle ‘saman nezlesi var, ilaca alerjim var, astımım var, kurdeşen döktüm’ üzere sorular geliyor. Bu cins şeyler aşı yapılmamayı gerektirecek bir durum değil” dedi.

Akova, alerjik tepkiden tasa eden şahıslara aşıyı hastane ortamında yaptırmaları tavsiyesinde bulundu:

“Bu aşılar yapıldıktan sonra 15 ila 30 dakikalık bir müşahede müddeti var. Zira çoklukla önemli allerjik olaylar o birinci yarım saat içerisinde ortaya çıkıyor. Müdahale edildiği takdirde de düzeliyor.

Bir alerji geçmişiniz var ise o vakit kesinlikle bunu bir hastane ortamında yaptırın. Zira tabip ofisinde ya da bir Aile Sıhhati Merkezi’nde müdahale daha güç olabilir.”

Gebe kalmak isteyen, hamileler ve emziren bayanlar aşı yaptırabilir mi?

Bu mevzuda da aşının sakıncalı olduğuna dair hiçbir bilimsel bulgu bulunmuyor.

Tersine şu ana kadar yapılan araştırmalar, Covid-19 aşılarının emziren yahut hamile bayanlarda rastgele bir önemli soruna yol açmadığına işaret ediyor.

Prof. Dr. Akova da bu hususta kararın kişinin kendisinin vermesi gerektiğini ve sorunun bir risk değerlendirmesine tabi olduğunu belirtti.

Akova, “Üstelik anneye aşı yaparsanız bu aşı ile oluşan antikorlar, bebeğe hem sütle hem de o kordon kanıyla geçiyorlar. ABD’de CDC önerisi gebe annelerin risk altında olması halinde aşının yapılabileceği tarafında. Hasebiyle hani şimdiye kadarki bilgiler gebelerde ve süt verenlerde aşı yapılmasına mani bir durum olmadığını ortaya çıkartıyor” dedi.

Akova, gebe bayanların Covid-19 olmalarının çok daha büyük riskleri beraberinde getirdiğinin de altını çizgi.

Bu aşıların müdafaa müddeti ne kadar? Birinci doz aşı bizi ne derece korur?

Yapılan araştırmalar ve gerçek hayattaki uygulamalar, mRNA aşılarının birinci dozun akabinde yüksek ölçüde antikor üretilmesini sağladığını ortaya koyuyor.

Pfizer’in Aralık 2020’de açıkladığı bilgiye nazaran BioNTech aşısı birinci dozdan sonra yaklaşık yüzde 52 tesirli. Tekrar şirketin yayımladığı raporlara nazaran, birinci dozun koruyuculuğu vakit içerisinde yüzde 85’e kadar çıkıyor.

İngiltere’de yapılan bir araştırma da BioNTech aşısının birinci dozunun yüzde 79 ile yüzde 84 aralığında bir muhafaza sağladığını gösteriyor.

Prof. Dr. Akova, inaktif aşılar ile mRNA aşılarının tek dozunun sağladığı müdafaanın farklı olduğunu vurguladı.

Akova, “Örneğin Sinovac aşısıyla tek doz aşı yaptığınız vakit çabucak hemen hiç bağışıklık oluşmuyor. Bu oran yüzde 10-15 civarında. Lakin buna karşılık bir mRNA aşısı yaparsanız birinci dozdan 2 ile 3 hafta sonra yüzde 80 olasılıkla bir bağışıklık oluşturuyorsunuz” dedi.

Akova, mRNA aşılarının birinci dozunun tesirinin yüksek olması sayesinde birçok ülkenin nüfusun büyük bir kısmına en azından bir doz müdafaa sağlayacak bir strateji benimsemesine yardımcı olduğunu vurguladı.

Türkiye’de de BioNTech aşısının yapılmasına başlandıktan sonra iki doz ortasına altı ile sekiz hafta üzere bir mühlet konuluyor.

Covid atlattıktan sonra ne kadar müddet sonra aşı olunabiliyor?

Türkiye’de sıhhat işçisi hariç Covid-19 geçirenlere aşı altı ay sonra uygulanıyor.

Sıhhat Bakanlığı’nın websitesinde, “COVID-19 geçirmiş bireylerde koruyuculuk bir süre daha devam etmektedir. COVID-19 geçirmiş sıhhat çalışanlarına, virüse maruz kalma oranı en yüksek küme oldukları için hastalığı geçirdikten 1 ay sonra; COVID-19 geçirmiş öbür risk kümelerine ise hastalığı geçirdikten 6 ay sonra aşı uygulanabilecektir” tabiri yer alıyor.

Prof. Dr. Akova, Covid-19’u geçirenlerde antikor oluştuğunu ve hastalığı ne kadar ağır geçirdiklerine bağlı olarak bu antikor ölçüsünün değiştiğinin varsayıldığını söyledi.

Akova, hastalığı geçirmiş olanlarda doğal olarak belirli bir muhafaza olduğu düşünülerek, aşıda önceliğin nüfusun geri kalanına verildiğini belirtti.