Dil devrimi amacına ulaştı mı?

Harf ihtilali, akabinde gelen lisan ihtilali Türkiye’nin yaklaşık yüz yıldır üzerinde tartışma yürüttüğü temel problemlerinden biri. Tek başına Arap harflerinin terki, bugün artık cılız birkaç ses ötesinde tenkide uğramıyor. Fakat bu terkin lisan kurultaylarının önünü açması ve Türkçenin bir anda çıplak bir lisan hâline getirilmesi harf ihtilalinin de sorgulanmasına sebep oluyor. Lisan tahribatı, Latin harflerinin ikamesiyle hudutlu kalmadığı için harf ihtilalinin gerekli olup olmadığı entelektüel muhitlerde her an taze bir sorun olarak yaşıyor. 1932 tarihli I. Türk Lisan Kurultayı ve sonrasında gelen kurultaylar ise Türkçenin güya yabancı lisanların hükümranlığından kurtarılmak için tertiplenmiş bir atılım idi. Bu kurultaylarda öylesine garip teoriler ileri sürüldü ki Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal dahi lisanın çıkmaza girdiğini itiraf ederek bu kurultayların raporlarını reddetti. Onun vefatına kadar Türkçe aldığı yaraları tedavi için gayrete girişti lakin 1938’den sonra İsmet İnönü iktidarında Türkçe günden güne eriyecek bir daralmanın içerisine yuvarlandı.

TÜRKÇE ÇIKMAZA GİRMİŞTİR

Türkçenin Cenaze Merasimi D. Mehmed Doğan Muharrir Yayınları Aralık 2020 324 sayfa

Nihad Sâmi Banarlı, Türkçenin akıbeti hakkında en çok yazan isimlerden biri. Onun, kuşakların el kitabı hâline gelen Türkçenin Sırları da dahil olmak üzere pek çok kitabında vurguladığı bir şey var: Türkçe, Atatürk devrinde değil İsmet İnönü periyodunda güdük, sığ bir lisan hâline getirilmiştir. Atatürk, kurultaylara öncülük etse de lisanın bir çıkmaza girdiğini fark ederek bu büyük kusurdan dönmüştür lakin İsmet İnönü ve etrafındakiler, Türkçenin Rusya devletinin ve Komünizmin güdümüne girerek yok edilmesinin önünü açmışlardır. Yani harf ve lisan ihtilalinin mimarı Mustafa Kemal, lisanda sadeleşme şemsiyesi altından çabuk uzaklaşmıştır. Banarlı, Türkçenin tahrip edilmesinde en kıymetli etkinin Rusya ve onun ideolojisi Komünizmde olduğunu ısrarla yazmıştır. Türkiye’deki sol fikrin tercih ettiği Türkçe göz önüne alındığında bu tez yabana atılamayacak hâle gelir.

Türk kültür hayatında Türkçenin geçmiş, gelecek ve hâl ortasındaki kıssasını en az Banarlı kadar yazan, konuşan isimlerden biri de D. Mehmet Doğan’dır. Onun birkaç ay evvel yayımlanan Türkçenin Cenaze Merasimi kitabında da Banarlı’nın, Gazi Mustafa Kemal sonrası Türkçenin başına gelenlere dair söylediklerine misal satırlarla karşılaşıyoruz. Doğan da reisicumhurun, etrafındakiler tarafından lisan girdabına çekildiğini, onların, Türkçe üzerinde hesaplar yürütmek kârlı geldiği için türlü teoriler üreterek lisan kurultayları düzenlediklerini tez ediyor. 1932 yılının Eylül ayı sonlarında gazetelerin birinci sayfasında Lisan Kurultayı konusu vardır. Bu, memleketin onlarca ağır kaygısı ortasında, kıtlık kol gezerken, okur muharrirleri meşgul etmek için “Yar bana bir cümbüş kabilinden” bir bahistir. Bu kitap, 1. Türk Lisan Kurultayı’nı öncesi ve sonrasıyla ele alan müstakil bir çalışma. D. Mehmet Doğan buna geçmeden evvel Osmanlılarda Türkçenin gördüğü prestiji anlatıyor.

II. ABDÜLHAMİD’İN TÜRKÇE HASSASİYETİ

1940’lardan sonra özellikle ders kitapları eliyle yaygınlaştırılan Osmanlılar Türkçeyi ihmal etti, onu doğu lisanlarının güdümüne soktu tezlerini çürütmek üzere kitaba Osmanlıcanın Türkçesi başlıklı bir kısım açılmıştır. Burada Farsça ve Arapça üzerinde Türkçenin iktidarı gösteriliyor. Mühendislik ve tıp mekteplerinde derslerin Türkçe ile yapılabilmesi için bilim lisanının nasıl süratle Türkçeye aktarıldığı anlatılıyor. Geçmiş kelam konusu olduğunda II. Abdülhamid’e kin kusmadan geçemeyenler, sultanın Arapça resmi lisan olsun dediğini dahi argüman edebilmişlerdir. Detayları kitapta görülebilir fakat sultanın bir genelgesinden kısaca bahsetmek gerekir. II. Abdülhamid 1894’te bugünkü söyleyişle orta öğretim kurumlarına gönderdiği genelgede mekteplerde Arapça ve Farsça sözler kullanmaktan azami ölçüde sakınarak sade Türkçe öğretilmesi ve İstanbul Türkçesinin temel alınmasını tavsiye etmiştir. Bundan yaklaşık yirmi yıl sonra Genç Kalemler mecmuası ile ortaya çıkan Yeni Lisan Hareketi de tıpkı tezleri ileri sürmüştür. Fakat Türkçenin yakın periyot tarihi hakkında yazılan kitaplar II. Abdülhamid’in genelgesinden kelam etmezler.

Mehmet Doğan’a nazaran Lisan İhtilali hedefine ulaşmıştır. Bugünkü jenerasyonlar geçmiş devir şairlerini, müelliflerini okuyup anlayamaz hâle getirilmiştir. Bu, öylesine sıradan bir cümle değildir. Son yıllarda Tanzimat sonrası Türk edebiyatına ağır bir ilgi olduğu ortada. Yayınevleri düne kadar yüzüne bakmadıkları kıyı köşe romancılarını bugün cazibeli hâle getirerek yayımlıyorlar. Fakat büyük bir farkla. Basılan kitapların tek yepyeniliği kapaktaki müellifin ismi. Birtakım yayınevleri romanların ismini bile sadeleştiriyor. Türkçenin ne büyük bir ihtişamla yirminci asra girdiğini merak edenler o günlerin gazete yazılarına, kitaplarına bakabilirler. Türkçenin Cenaze Töreni’nde de hatırlatıldığı üzere 1940’lardaki sadeleşme evvel 1900’lerin başlarındaki metinleri bir anda mevte götürdü. Sonrasındaki lisan tavrı bugün Peyami Safa, Kemal Tahir, Tanpınar, hatta Orhan Kemal ve Nazım Hikmet’i okuyup anlamaktan yoksun bir kalabalık peyda etti. Bu kitap gerçek bir cenaze merasimi. Her sayfasında yas, yalnızlık, can derdi, ağıt var.