Edebiyat derslerinde bir usta yazar

Italo Calvino’nun Amerika Dersleri, Umberto Eco’nun Anlatı Ormanlarında Altı Gezinti, Orhan Pamuk’un Saf ve Fikirli Romancı, Vladimir Nabokov’un Edebiyat Dersleri ile Jorge Luis Borges’in Şu Şiir Personelliği müelliflerin verdiği derslerden, üniversitelerdeki konferanslarından oluşur. Şimdilerde de Julio Cortázar’ın 1980’de Kaliforniya Üniversitesinde verdiği konferanslar Edebiyat Dersleri ismiyle yayınlandı.

Bu konferansların en büyük özelliği yazılı metinden çok okur karşısında yapılan konuşmalardan oluşmaları ve vakit zaman da soru-cevap formunda ilerleyen bir yapıda olmalarıdır. Bu hâliyle metinler doğal ve samimi bir ortamda biçimlenir. Konferanslar muharririn hem kendi yapıtlarına hem de edebiyata bakışlarına yönelik birinci ağızdan tanıklık manasında büyük kıymet taşır. Bu kitap da öteki konferans dizisi kitapları üzere dolu dolu, ufuk açıcı ve tam bir kılavuz eser niteliğinde.

ÇOK TARAFLI BİR MÜELLİF

Julio Cortázar, Brüksel’de doğmuş, uzun mühlet Arjantin’de yaşamış, daha sonra Paris’e yerleşerek ömrünün sonuna kadar burada kalmış, cazla ve fotoğrafla ilgilenmiş, edebiyat tarihinin en değerli müelliflerinden biridir. Latin Amerika edebiyatının bu ünlü muharriri; fantastik eğilimleri, postmodern ve deneysel yaklaşımları, klâsik biçimleri reddeden edebî tavrı ile kalıcı bir imza olmuştur. Cortázar, çağdaş hikayeye, romana yenilikçi katkılarda bulunmuş sonuçta fantastik ve deneysel edebiyatın en ileri örneklerini vermiştir. Olay örgüsünden çok biçime ehemmiyet veren müellif, bilinmeyen mizah, derin hüzün ve güçlü bir iç akıntıyla yapıtlarını oluşturur. Vakit sorununu anlatılarında daima tartışan Cortázar, kronolojiyle, geçmiş ve gelecekle oynayarak; sonsuz bir vakit düzleminde gerçekliğe değmeyi dener. Şaşırtan, tuhaf, eşsiz anlatımlarla gerçeküstünün sonlarında gezinir. Cortázar konferanslarında işte bütün bu edebiyat anlayışını aktarır, yapıtlarının oluşma süreçlerini izah eder. Konferanslarını “Bir Muharririn Yolları”, “Fantastik”, “Gerçekçi Öykü”, “Edebiyatta Müzikalite ve Mizah”, “Edebiyatta Oyun ve Seksek’in Yazımı”, “Erotizm ve Edebiyat” başlıkları altında oluşturur. Müelliflik yolunun estetik, metafizik, tarihi basamaktan geçtiğini belirten Cortázar, kendi edebî serüveninden kelam eder, etkilendiği müellifleri, müelliflik tavrını, arayışlarını içtenlikte dinleyenlere/okurlara aktarır. Kitapta genelde edebiyatın temel prensipleri tartışılmakla birlikte özelde de Latin Amerika edebiyatına bakış gündeme gelir.

Cortázar birinci kısımlarda hem roman hem de hikaye yazan biri olarak roman ve hikayenin tabiatına eğilerek ortalarındaki farkı ortaya koymaya çalışır. Hikayenin temeline, varoluş nedenine, husus ve biçimine odaklanarak edebî bir çeşit olarak hikayeyi kuramsal bir çerçeveye oturtmaya çalışır. Gerçekçi, ruhsal, tarihi, gelenekçi, toplumsal hikayelerden kelam eder. Hikaye ve romanın nasıl farklılaştığını izah ederken, romanın “açık bir tür” olduğunu hikayenin ise “kapalı bir düzen” olduğunu belirtir. Hikayeyi kendi içine kapalı olma manasında bir küre kavramıyla açıklar. Bir öteki karşılaştırmada ise “sinema roman, fotoğrafsa hikayedir. Bir sinema tıpkı roman üzeredir, açık bir sistemdir. (…) Buna karşılık fotoğraflar bana her vakit hikayeyi düşündürür.” der.

Ne var ki konuşmalarında kendisinin de uyguladığı fantastik hikayeye daha fazla yer verir. Zira Cortázar öykücülüğünün bilinen en değerli damarı fantastik hikaye yaklaşımıdır. İki kısmı fantastik hikaye yaklaşımına ayırır. Müellif, fantastiğinin gerçeklikten kaçış değil tam aksine onu daha kalıcı hâle getirmek için uygulanan bir prosedür olduğunu belirtir. Julio Cortázar’a nazaran tipik, klasik gerçekçi hikayede bile muazzam bir çeşitlilik vardır. Tematik açıdan bir hikayenin âlâ ya da makûs olması mümkün değildir. Onu kimin nasıl ele alacağına bağlıdır: “Birisi demişti ki bir taş hakkında yazıp ortaya büyüleyici bir şey çıkabilir, kâfi ki yazanın ismi Kafka olsun.”

Julio Cortázar’ın üzerinde durduğu kavramlardan biri de “sembolik gerçekçilik”tir. Kimi metinlerin çift okuma üzerine inşa edildiğini belirten müellif, hikaye ya da romanın yüzeyi görünüşte çok pürüzsüz ve kolay olmakla birlikte onun altında büyük bir hakikat ve ifşa/ihbar yatar. Cortázar’a nazaran bir denemeci ya da broşür müellifi bunu direkt yaparken, edebiyatçı içinde hiçbir ihbarın olmadığı bir hikaye anlatır ancak okur o görünenin altında o ihbarın güçlü bir biçimde var olduğunu görür. Gerçeği ikinci katmanda veren bu eserler, yanlış, haksız kabul edilen bu ihbarı direkt aktaran metinlerden (deneme, makale) daha derin daha güçlü ve daha tesirlidir. Cortázar’ın yüzyılın en âlâ romanı kabul ettiği Dava romanını sembolik gerçekçilik ismini verdiği yolun en güzel örneği olarak anar.

Bir fantastik hikaye muharriri olarak Cortázar’ın Binbir Gece Masalları’na hayranlığına rastlamak şaşırtan değil: “Tarih boyunca hakikaten olağan üstü hikaye örnekleri var. Bir hikaye antolojisi olan Binbir Gece Masalları’nı düşünün; birçok anonim hikayeleri bir Pers kâtip bir ortaya getirip onlara estetik kazandırdı; orada son derece karmaşık bir düzeneğe sahip hikayeler var, bu manada çok çağdaşlar.” Ayrıyeten fantastiğin ayrılmaz bir modülü olarak gördüğü yazgı mevzunu gündeme getirerek bir sefer daha Doğu öykülerine hayranlığını belirtir: “Kader kavramı İslam ve Arap dünyasında son derece güçlü ve oralardaki kimi hikayelerde, kimi şiirlerde, yaratıcılarını bilmediğimiz ve vakitte kaybolmuş geleneklerde edebî olarak lisana getiriliyor, mesela ben onlardan birini hayranlık verici buluyorum…”

Edebiyatçıların yapıtlarına ait açıklamaları, onların edebî deneyimleri, sanat-edebiyat tarihçileri, eleştirmenler ve kuramcılar için her vakit değer verilen âlâ bir yol gösterici olmuştur. Onların yalnızca yazdıkları eserler değil, edebî tiplere, edebiyata kadar niyetleri de daima önemsenmiş, eleştirmenler, incelemeciler, kuramcılar için ufuk açıcı dokümanlar olarak değerlendirilmiştir. Bu manada bir sanatçının-edebiyatçının yapıtlarıyla ilgili yaklaşımları her vakit edebiyat tarihinin vazgeçilmez kaynakları olmuştur.

Bu muharrirler kitaplarında, kendileriyle yüzleşerek, yapıtlarını, hatta kişiliklerini bir model, örnek tip olarak masaya yatırıp, buradan edebiyatın genel problemlerine ait çıkarımlar yapma cüreti, içtenliği göstermeleri takdirle karşılanmalıdır. Zira bu kitaplar yalnızca değerli müelliflerin kendi yazdıklarına ait birikimlerini barındırmıyor, diğer müelliflere, edebiyatın kadim sıkıntılarına ait görüşleri de içeriyor. Ayrıyeten bu müellifler, mutfakta, şahsen işin içinde oldukları için söyledikleri çok daha kıymetli, öğretici ve derinlikli bir tecrübe içeriyor. Julio Cortázar’ın Edebiyat Dersleri bütün bunları en düzgün yansıtan kitaplardan biri.