En karanlık günlerde demokratik bir refleks

Cumhuriyet’ten ve Büyük Millet Meclisi’nden (BMM) evvel, bir meşrutiyet deneyimi var Osmanlı’da. Nasıl bir Meclis deneyimi vardı o günlerde, bu deneyim BMM’ye nasıl yansıdı?

Öncelikle belirtmem gerekir ki çağdaş Türkiye’nin kurucusu Türkiye Büyük Millet Meclisi’dir. Türkiye’nin güçlü bir meclis geleneği vardır. 23 Nisan 1920’de Ankara’da BMM açıldığı vakit, daha öncesinde altı genel seçim yaşandığını ve altı sefer ulusal meclis açıldığını, tekraren yaşanmış mahallî seçim ve mahallî meclis deneyimi olduğunu hatırlamak gerekiyor. Birinci mahallî seçimler 1830’ların sonunda yapıldı, birinci genel seçim ise TBMM’nin kurulmasından yaklaşık 50 yıl evvel, 1877’te yapılarak birinci parlamento açıldı. Maalesef 1878’de II. Abdülhamid parlamentoyu kapattı ve anayasayı askıya aldı ve 30 yıllık İstibdat Devri başladı. Bu baskıcı rejimden kurtuluşun anısına 23 Temmuz 1908’de anayasanın ikinci kere yürürlüğe girmesine “Hürriyetin İlânı” ismi verildi. 1908 sonbaharında Türkiye tarihinin birinci çok partili seçimleri yapıldı. Ankara’da TBMM’nin açılmasından yaklaşık 6 ay evvel 1919 yılında da altıncı genel seçimler yapıldı ve son TBMM’nin açılmasından 4 ay evvel İstanbul’da Osmanlı parlamentosu açıldı. Hatta Mustafa Kemal Paşa son Osmanlı Meclis-i Mebusanı’na Erzurum milletvekili olarak seçildi. Bir diğer deyişle 23 Nisan’da BMM açıldığında gerisinde dayanılmaz bir siyasal birikim vardı. Seçime, temsile, meclise kıymet
ve öncelik veren bir siyasal kültür, bir ön demokrasi birikimi vardı.

‘2. Meşrutiyet’ iletisi

TBMM’nin açılmasına giden süreçte bu demokrasi birikimi nasıl işledi?

Ankara’da BMM açılmadan evvelki yaklaşık bir yıllık sürece baktığımızda da bizi şaşırtan tercihlerin olduğunu görüyoruz. Erzurum Kongresi’nin toplanması için belirlenen tarih, II. Meşrutiyet’in sene-i devriyesi olan Rumî takvim ile 10 Temmuz lakin ertelenmek zorunda kalınca bu sefer miladî takvimle onun tam karşılığı olan 23 Temmuz 1919. Yani bu süreçteki birinci kongrenin toplanması bile II. Meşrutiyet’in ilan edildiği güne denk düşürülüyor. Seçilen toplantı tarihinin bizatihi kendisi bile siyasi bir ileti.

Siyasî liderlik

Mustafa Kemal Paşa askerlikten istifa etmiş durumda. Kongreye 60’ın üzerinde delege katılıyor. Çabucak bir siyasal örgüt kuruyorlar, Müzik Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ismini veriyorlar. Maksat, işgal edilmekte olan ülkede, ihlal edilen hukuku lisana getirip hakları müdafaa etmek. Bu cemiyet için 9 kişilik bir Heyet-i Temsiliye oluşturulacak ve reisi olarak Mustafa Kemal Paşa seçilecek ve askerî üniformasını çıkarmış siyasi bir başkan olarak temayüz edecektir.

Öncelik parlamentoda

Akabinde 4-11 Eylül tarihlerinde Sivas’ta gerçekleşen kongrede bütün müdafaa-i hukuk örgütleri Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ismiyle tek çatı altında toplanıyor. Kongre sonrasında birinci ve öncelikli çaba olarak padişaha ile hükümete seçim yapılması ve parlamento
açılması için baskı yapılıyor.

Bu periyotta Türkiye nasıl şartlar içindeydi?

Düşünsenize 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi imzalanmış. I. Dünya Savaşı’nda yenilmişsiniz. Mütareke ile Osmanlı orduları terhis edilmiş ve bütün silahları da teslim edilmiş. Üstelik İtilaf Devletleri güvenlik açısından tehlikeli gördükleri rastgele bir yeri işgal etme hakkına sahip. Fiili işgal de çabucak başlayacak. Ekonomik, toplumsal, siyasal ve sıhhat açısından tam manasıyla tahammülü güç bir ortam var. İşte adeta tarihin sonunun geldiği, her şeyin bittiği, Türkiye tarihinin en tabana vurduğu bu devirde ne yapıldığına bakıldığında şaşırıyorsunuz.

Ne yapılıyor?

Daha savaşın kaybedildiği, ülkenin battığı düşünüldüğü andan itibaren zaten demokratik refleksler ortaya çıkıyor. Örneğin gazete ve mecmualar yayınlanmaya, fikirler söz edilmeye başlıyor. Dernek, cemiyet, kulüp kuruluyor ve örgütlü gayrete girişiyorlar. Mitingler düzenleniyor. TBMM açılana kadar farklı farklı vilayetlerde ve bölgelerde 35’e yakın kongre toplanıyor. Ankara ve TBMM, bir bakıma bu dağınık direniş ve kongre hareketlerinin bir hedefe yönelmesine öncülük ediyor.

Önder değil meclis

Türkiye için adeta tarihin sonunun geldiği, yaşanabilecek en güç günlerin karar sürdüğü bir devirde ve bir kademede bir başkanın, bir kişinin peşinden gitmek yerine, seçime dayalı ve temsil kabiliyeti olan bir meclis açmak adeta bir refleks olarak içselleştirilmiş. Adeta mündemiç bir siyasal kültür haline gelmiş. Zira seçime dayalı, temsil kabiliyetini haiz, toplumun değişik bölümlerinden temsilcilerin olduğu
bir mecliste her türlü fikir lisana getiriliyor. Tek adam, reis, başkan, lider üzere sıfatlarla kimsenin peşinden koşulmuyor, koşulması da istenmiyor. Şahsen Mustafa Kemal Paşa’nın kendisi bile Cumhuriyet’in ilanına kadar bunu benimsemiş durumda. Çünkü aklı selime, ortak akla ehemmiyet veriliyor. Ortak akıl da Meclis’te ortaya çıkıyor. Meclis’te her türlü fikir, “vatan sever misin, vatan haini misin?”, “bölücü müsün, mürteci misin?”, “Müslüman mısın, dinsiz misin?”, “Türk müsün, değil misin?” suçlamasına maruz kalmadan özgürce lisana getiriliyor. Fikirler tartışılıyor. Böylelikle Ulusal Gayret için en uygun, en elverişli, herkesin içine sinecek ve büyük çoğunluğun benimseyeceği kararlar alınabiliyor. 

 Askeri, siyasi ve diplomatik gayret

Savaş sırasında bir Meclis kurma fikri aslında epeyce farklı ve olgun bir fikir. Ordu, direkt askerler tarafından da yönetilebilirdi tahminen. Bu muhtaçlık nereden geliyor?

Aslında bu soru çok çok manalı bir soru. Çünkü ihmal edilen, unutulan bir gerçek var. Çağdaş Türkiye’nin kurucusu Meclis’tir. Türkiye Büyük Millet Meclisi’dir ve lideri da Mustafa Kemal Paşa’dır. Biliyorsunuz 1920-1923 ortasında Birinci Meclis kuvvetler birliği sistemi. Yasama, yürütme ve yargı mecliste toplanmış durumda. Hem İstanbul’daki saltanat ve hilafet iktidar ve hükümetine karşı olan siyasal çabayı, hem işgal ordularına karşı askeri çabayı hem de zafer kazandıkça yürütülen diplomasiyi ve diplomatik çabayı TBMM üstlenmiş durumda.

Dünya tarihinde nadir bir durum: Meclis iki farklı seçimle oluştu

Meclis nasıl bir süreç sonunda toplandı? Kimler var bu Meclis’te?

16 Mart 1920’de İstanbul’un işgalinin akabinde 19 Mart’ta Mustafa Kemal Paşa “Heyet-i Temsiliye” nâmına bir bildiri yayınladı. İstanbul’un işgal edilmesiyle, meclisin Anadolu’nun emin bir yerinde toplanması gerektiğini belirtiyordu. Ankara’da toplanması kararlaştırılan bu meclis, “salâhiyet-i fevkalâdeye mâlik” yani “olağanüstü yetkilere sahip” bir meclis olacaktı. TBMM dünya tarihinde seçkin görülen bir biçimde iki farklı seçimle oluştu. Bir yandan son Osmanlı Meclisi’nin mebusları davet edildi. Öteki yandan imkan olan yerlerde her vilayetten 5 temsilci gönderilecek halde seçim yapılması istendi. Böylelikle 350’ye yakın mebus seçildi. İstanbul’dan gelen yaklaşık 90 mebus eklenince 440 üzere bir sayıya ulaşıldı. Meclis başkanlığına Mustafa Kemal Paşa seçilmişti. Meclis’te muhafazakarından liberaline, solcusuna, siyasal İslamcısına, meşrutiyetçisine geniş bir siyasal yelpaze var. Her türlü fikir hamasetle lisana getiriliyor. Yarısından fazlası 40 yaşın altında. TBMM üyeleri memur, hür meslek erbabı, asker, ilmiye mensubu, aşiret reisi üzere değişik kökenlerden gelmekteydiler.

‘Eşitler ortasında birinci’den liderliğe

Mustafa Kemal’in bir önder olarak öne çıkması nasıl oluyor bu süreçte? Mustafa Kemal Paşa ismi üzerinde çok farklı kesitlerden oluşan bu Meclis nasıl ittifak ediyor?

Mustafa Kemal Paşa, Çanakkale’de kahramanlığını kanıtlamış bir asker. Aslında Mondros Mütarekesi sonrasında, Anadolu’ya geçişine kadar yaklaşık 6 aylık süreçte İstanbul’da arkadaşlarıyla birlikte bir gayret planı üzerine çalıştıkları açık. Hepsi Harbiye’den devir yahut sınıf arkadaşı. Adeta yurt dışına bir hatalı üzere saklanarak kaçmış İttihat ve Terakki’nin

A Kadrosu yerine geçen B Grubu ancak kısa müddette A Ekibi olduğu üzere İttihatçı kimliklerinden de sıyrılmaya çalışıyorlar.
Mustafa Kemal Paşa, bu süreçte öncelikle legal bir gayret arayışında. Resmi misyon edinip Anadolu’ya geçiyor. Askerlikten istifa edip Erzurum ve Sivas kongrelerinin toplanmasına katkıda buluyor. Üstelik, az hatırlanır, son Osmanlı Meclisi’ne Erzurum Milletvekili olarak seçiliyor. Sonra Ankara’da TBMM açılıyor. Bütün kurtuluş gayretini TBMM yönetiyor. TBMM Reisi Mustafa Kemal Paşa, Sakarya Meydan Muharebesi ve Büyük Taarruz’la hem bir siyasi başkan hem de askeri bir kumandan olarak kendini kanıtlıyor. İşte bu süreç Latince “eşitler ortasında birinci” manasına gelen “primus inter pares” durumundan liderliğe hakikat geçtiği etap. 1 Kasım 1922’de saltanatın kaldırılmasıyla hilafet makamının bırakıldığı basamakta, siyasal olarak sultanın olmadığı yerde TBMM reisi, devlet reisi üzere oluyor.