F-16 görüşmeleri sürüyor, son durum ne?

Türkiye ile ABD ortasında F-16 uçağı alımı ve modernizasyonu ile ilgili bir müddettir devam eden teknik seviyedeki görüşmelerin dördüncüsü Pazartesi günü Washington’da yapılacak. Toplantı, ABD Temsilciler Meclisi’nde F-16’lar için konulan kuralların akabinde yapılacak birinci görüşme olması açısından kıymetli görülürken, ABD Senatosu’nun satışla ilgili tavrının Ankara için zorlayıcı olabileceği değerlendirmeleri yapılıyor.

ABD’li Lockheed Martin tarafından üretilen 40 adet F-16 ve 79 adet F-16 modernizasyon kiti almak için ABD ile Ekim 2021’de başlatılan süreç kapsamında şimdiye kadar üç toplantı Türkiye’de gerçekleştirildi. Heyetler ortasında, geniş çaplı ve teknik nitelikli toplantıların dördüncüsü ise Pazartesi günü ABD’de düzenlenecek.

Satışla ilgili ABD’deki hava nasıl?

F-16’larla ilgili gelinen durumu ve ABD’deki havayı DW Türkçe’ye kıymetlendiren Washington Enstitüsü Türkiye Programı Yöneticisi Soner Çağaptay, Joe Biden idaresinin satışın gerçekleşmesini katiyen istediğini belirterek, geçmiş periyotta kimi durumlarda Türkiye aleyhine fikir beyan eden ABD Savunma Bakanlığı’nın da bu kere satışın gerisinde durmasının değerli olduğuna işaret ediyor.

Washington Enstitüsü Türkiye Programı Yöneticisi Soner ÇağaptayFotoğraf: privat

Çağaptay, Türkiye-ABD bağlarının “savunma eksenli yapısına” ve satışın bu bağların sürmesi açısından kıymetine dikkat çekerek, “F-35 programının yokluğunda F-16’lar alakaların ilerlemesi açısından bir bağ. Satış gerçekleşmez ise iki ülkeyi bir ortada tutan bir nevi bu siyasi tutkalın varlığından bahsetmek zorlaşacak” diyor. Çağaptay’a nazaran satışı destekleyen ABD idaresi de bunun farkında ve bakış açısı bu istikamette.

Ankara’nın vurguladığı noktalardan biri F-16’ların satışının yalnızca Türkiye-ABD ilgileri açısından değil NATO’nun caydırıcılığı için de değerli olduğu. Ukrayna savaşının çıkmasının akabinde Türkiye’nin NATO için kıymetinin yine anlaşıldığına yönelik yorumlar yapılmıştı.

Alman Marshall Fonu Yöneticisi Özgür Ünlühisarcıklı da Biden idaresinin birinci başta AKP hükümetine karşı olumsuz bir tavır içinde olduğunu hatırlatarak, ABD’nin Afganistan’dan çekilmesi ile birlikte Türkiye’nin jeostratejik değerinin hatırlandığını, Rusya’nın Ukrayna işgali ile de artık bu kıymetin göz gerisi edilemez hale geldiğini belirtiyor. Ühlühisarcıklı, ABD idaresinin bu satışa stratejik açıdan yaklaştığına ve ABD çıkarlarının gereği olarak gördüğünü hatırlatıyor.

Bununla birlikte ABD’de son devirde evvel “anti-AKP ve anti-Erdoğan” olarak başlayan atmosferin yavaş yavaş “anti-Türkiye’ye” hakikat evrildiğine ve bunun da kendisini Kongre’de hissettirdiğine işaret eden Ünlühisarcıklı, Kongre’nin bahse idarenin bilakis iç siyasi dinamiklerle yaklaştığını ve oluşan atmosfer ile Türkiye aykırısı lobilerin tesirinin gözlendiğini belirtiyor.

Alman Marshall Fonu Yöneticisi Özgür Ünlühisarcıklı Fotoğraf: GMFUS

Bu ortada İsveç ile Finlandiya’nın NATO üyelikleri ile ilgili müttefiklerin yavaş yavaş tamamladıkları parlamento onay süreci Türkiye’de şimdi başlatılmadı.

F-16’lar konusunda Menendez mahzuru aşılabilir mi?

Ancak ABD idaresinin takviyesine, Ankara’nın da ihtiyatlı iyimserliğine karşılık Biden idaresi ile Kongre’nin satışla ilgili farklı tavırlar içinde olduğu hatırlatılıyor ve Senato kademesinin zorlayıcı olabileceği belirtiliyor.

ABD Senatosu Dış Münasebetler Komitesi Lideri Bob Menendez’in Türkiye’ye F-16 savaş uçağı satışına karşı olduğunu pek çok sefer belirtmesi büyük mahzurlardan biri olarak görülüyor.

Menendez, geçen ay Atina-Makedon Haber Ajansı’na yaptığı açıklamada “Ankara’nın davranış ve tavrını değiştirmesi gerektiğini” söyleyerek, tavır değişikliği beklediği alanları ‘Rusya’dan S-400 satın alınması, Yunan adaları üzerinden uçuşlar, Türkiye’nin Rusya ile yakın bağları ve gazetecilerle avukatların hapsedilmesi dahil insan hakları ihlalleri’ olarak sıralamıştı.

Soner Çağaptay, Senato kademesinin çok incelikli olduğuna ve tek bir senatörün satışı bloke etmesinin mümkün olduğuna dikkat çekerek, “Menendez pek çok defalar bu satışa karşı olduğunu açıklamış bir isim. Tek başına bu satışı engelleyebilir ve bulunduğumuz nokta da şu anda bu” diyor.

Çağaptay, Biden’ın satışı engellememesi için Menendez’i araması gerektiğini fakat şu anda siyasi açıdan Menendez’e başka pek çok tasarı ile ilgili muhtaçlığı bulunması sebebiyle, Başkan’ın nüfuzunu F-16’lar için kullanacağından kuşkulu olduğunu belirtiyor. “Bu nedenle maalesef mevzu muhtemelen Senato kademesinde tıkanacak görünüyor” diyen Çağaptay, kelamlarını şöyle sürdürüyor:

“Senato’daki komitelerin liderleri orta seçimlerle değişebilir. Şayet bu türlü olursa Cumhuriyetçiler komite başkanlığını alabilir ve Menendez başkanlıktan gidebilir. Fakat bu türlü olsa bile Menendez komitenin ‘kıdemli üyesi’ (ranking member) olacak ve yeniden tek başına satışı veto edebilir.”

Çağaptay, son analizde “F-16 satışının bir Senato ve Menendez sorunu haline dönüşmesini” beklediğini belirterek, “Ankara’nın bu sorunun etrafından dolanabileceği bir yol şu an için göremiyorum” yorumu yapıyor.

Ünlühisarcıklı da ABD idaresi ile Kongre’deki yaklaşımların farklı olduğunu söylerken, bununla birlikte istenirse Kongre’nin itirazına karşın satışı mümkün kılacak “kestirme bir yol” bulunabileceğine inanıyor. Türkiye’nin üstüne çizmenin bu konjonktürde ABD idaresi için çok kolay olmayacağını belirterek, şöyle konuşuyor:

“Bence ABD idaresi vakte oynayacaktır. İngilizce bir tabir vardır; ‘kick the can down the road’ (sorunu ötelemek) diye. Lakin ABD siyasal sisteminde Kongre’nin itirazlarını baypas etmek için kestirme, kısa usuller vardır. Kâfi ki istesin idare.”

Ünlühisarcıklı, bu nedenle yapılacak olan teknik görüşmeleri değerli bulduğunu söyleyerek, “Teknik açıdan mevzu olgunlaştıktan sonra siyasi bir fırsat bulunabilir” diyor.

Süreç nasıl gelişmişti?

Uzun yıllardır füze savunma sistemini geliştirmek isteyen Türkiye, 2017’de ABD’nin ve başka NATO müttefiklerinin çekincelerine karşın Rus üretimi S-400 hava savunma sistemi satın almıştı.

S-400 hava savunma sistemiFotoğraf: picture-alliance/dpa/Russian Defence Ministry

Rusya’dan satın alınan S-400 füze savunma sisteminin birinci kesimleri Haziran 2019’da Türkiye’ye ulaşmaya başlamıştı. Bunun üzerine Washington, Rus sistemlerinin NATO ile uyumlu olmadığı ve zımnî askeri bilgilerin Rusya’nın eline geçebileceği üzere münasebetlerle Ankara’ya reaksiyon göstermiş, Temmuz 2019’da yeni jenerasyon savaş uçağı F-35 üretim sürecinden Türk ortaklarını çıkartmıştı.

Türkiye, hava savunması için çok değerli olan F-35 programından Eylül 2021’de resmen çıkartılmasının akabinde F-35 savaş uçakları için ödediği 1,4 milyar doların geri ödenmemesi ihtimaline karşı alternatif arayışına girmişti. Ankara, Ekim 2021’de ABD’li Lockheed Martin tarafından üretilen 40 adet F-16 ve 79 adet F-16 modernizasyon kiti almak için ABD’ye başvurmuştu.

Bakan Akar bu süreci Anadolu Ajansı‘na yaptığı açıklamada şöyle anlatmıştı:

“(F-16’ların ömrü doluncaya kadar F-35’lerle boşluğu doldurur, daha sonra da ulusal muharip uçağımız ile gereksinimlerimizi karşılarız) diyorduk. Ancak F-35’lerde çıkan düşünceden ötürü durumu tekrar değerlendirdik. Yıllardan beri kullanmakta olduğumuz, eğitim, bakım ve ikmalinin yanı sıra araç gereçlerimizle ahengi itibariyle F-16 ile devam etmenin uygun olacağı noktasına geldik.”

ABD Dışişleri Bakanlığı da bu satışa idarenin siyasi takviyesini göstererek, Mart ayında Kongre’nin satışa karşı çıkan üyelerine mektup yazdı ve “uygun ABD savunma ticareti bağlarının ülke çıkarlarına hizmet edeceğini” kaydetmişti.

Mitsotakis’in ziyaretinin etkisi

Türkiye ile Yunanistan ortasında Ege ve Doğu Akdeniz’de yaşanan egemenlik tartışmaları da satışta rol oynayan etmenlerden.

Yunanistan Başbakanı Kiryakos Mitsotakis Mayıs ayında ABD Kongresi’ne hitap ederek, isim vermeden Türkiye’nin Yunan hava alanını ihlal ettiğini tez etti ve Kongre’den Türkiye’ye yapılacak mümkün silah satışlarında Doğu Akdeniz’deki durumu göz önünde bulundurmasını istedi.

Ancak ABD Temsilciler Meclisi, Temmuz ayı ortasında ABD Lideri Joe Biden’ın Türkiye’ye F-16 savaş uçağı satma planıyla ilgili pürüz oluşturabilecek bir karar aldı ve F-16 satışı için Türkiye’nin Yunanistan hava alanını ihlal etmemesi ve satışın ABD’nin çıkarına olacağı istikametinde garanti istedi.

Bu gelişmenin ABD Lideri Joe Biden’ın Haziran ayı sonunda Madrid’de düzenlenen NATO Tepesi sırasında Türkiye’ye F-16 satışına sıcak baktığını söylemesinin üzerine gelmesi Ankara’da reaksiyonla lakin ihtiyatlı bir biçimde karşılandı.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve ABD Lideri Joe Biden Madrid’deki NATO tepesinde bir ortaya gelmiştiFotoğraf: Susan Walsh/AP/picture alliance

Ünlühisarcıklı, iki üke idarelerinin bu satışın yapılmasını hakikaten istemesi durumunda Yunanistan hava alanı ile ilgili getirilen tartışmalı koşul pürüzünün de aşılabileceğini ve bir formül bulunabileceğini düşünüyor.

Temsilciler Meclisi’nden geçen metinle ilgili yasal süreç ise şimdi sona ermedi. Senato’nun da tasarının kendi versiyonunu onaylaması gerekiyor. Akabinde Kongre üyelerine savunma harcama yetkisi veren tasarının her iki versiyonu üzerinde uzlaşılan ortak bir metinde birleştirilecek ve bu metin tekrar Kongre’nin her iki kanadında oylanacak.

Milli Savunma Bakanı Akar, El Cezire televizyonuna yaptığı açıklamada, Temsilciler Meclisi’nin bu adımının gerisinde Yunanistan’ın olduğunu belirterek, “ABD Kongresi bu uçakların kullanımı ile ilgili kanun ve koşullar yayınladı. Biz de Türkiye’nin hükümran bir devlet olduğunu ve kurallı bir formda uçak almayı kabul etmeyeceğimizi söyledik. ABD’nin yanılgısından geri döneceğini umuyoruz” diye konuştu.

Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu da 27 Temmuz’da TV 100‘de ABD ile F-16 müzakerelerinin yeterli gittiğini ve idarenin yaklaşımının olumlu olduğunu söylerken, ABD Kongre’sindeki sorunun hatırlatılması üzerine “Elbette F-16’ları almak isteriz, müzakereler düzgün gidiyor fakat elimizi kolumuzu bağlayacak bir sürecin içinde de olmayız. Biz ABD’yle öbür müttefiklerimizle görüşmelerimizi sürdürüyoruz” dedi.

Bu ortada Türkiye çıkartıldığı F-35 programının yerini tam olarak doldurmasa da kendi ulusal muharip uçağı gelene kadar F-16’ları almak için çalışmalarını sürdürürken, başka taraftan satışın gerçekleşmeme ihtimali nedeniyle alternatiflere baktığını da belirtiyor.