Genetik, ruh sağlığını etkiliyor

Depresyon, her yıl milyonlarca kişiyi etkileyen yaygın bir ruh salığı meselesidir. Depresyon birçok biçimde gelir, lakin genel olarak hüzün, ilgisizlik, yorgunluk ve ümitsizlik hisleriyle kendini gösterir. Kimileri için yıllarca sürebilir, kimileri ise kısa aralıklarla gelip gittiğini hisseder. Depresyon önemli durumlarda güçten düşürücü olabilir, lakin çabucak hemen tüm durumlarda, hayatınızın en azından bir kısmını tüketir.

Pekala, neden ve nereden gelir? Depresyon rahatsız edici hisleri ve niyet kalıplarını içerdiğinden, çevresel olmalı yahut tahminen de yanlış yaptığınız bir şey, değil mi? Pekala, giderek daha fazla araştırma, ruhsal bozuklukları ve akıl sıhhati sıkıntılarını genetik ve aile geçmişinize bağlamaktadır. Lakin zihinsel sıhhatiniz genetik kodunuza ne kadar bağlıdır ve şayet aile geçmişinizde varsa depresyonu durdurabilmek mümkün mü?

DEPRESYON GENETİK Mİ?

Depresyon genetik midir? Kısa yanıt “evet” tir. Lakin, bunun karşılığı evet ya da hayır kadar kolay değil. Karmaşık insan bedenini içeren çabucak her şeyde olduğu üzere, depresyonu da etkileyen birçok faktör vardır.

Birincisi, tek bir “depresyon geni” yoktur. 2019 prestijiyle bu alandaki ağır araştırmalar sonucunda depresyonla ilgili 80’den fazla gen tespit edildi ve muhtemelen daha da ortaya çıkacak çok daha fazlası var. Tüm genler DNA’da bulunur. Genler, bir bireyin birçok fizikî özelliğini ve hatta kişilik özelliklerini belirler. Lakin, beşerler biyolojik olarak iki faktör tarafından şekillendirilir: ‘Doğa” ve ‘Yetiştirme’.

Tabiat genetiktir ve yetiştirme insanları şekillendiren çevresel tesirlerin birleşimidir. Göz rengi üzere kimi şeyler yalnızca tabiat (genetik) tarafından belirlenir. Kişinin hangi liseye gideceği üzere birtakım şeyler ise yalnızca yetiştirme ile belirlenir. Birçok özellik, bir bireyin ömrünün bir noktasında depresyon geliştirip geliştirmeyeceği üzere ikisinin bir kombinasyonundan kaynaklanır.

Beşerler çoklukla birebir genin birden fazla kopyasına sahiptir. Bir bireyin kaç tane depresyonla bağlantılı yine sahip olduğu, bu genlerin kaç “kötü” kopyasının mevcut olduğu ve bireyin kaç tane “iyi” kopyasına sahip olduğu üzere karmaşık durum, hepsi bir ortaya gelerek depresyon için genetik bir risk oluşturur.

Genetik tek başına bir bireyin bir gün depresyona girip girmeyeceğini belirlemez. Tersine, genetik yalnızca bireyin depresyon geliştirme mümkünlüğünü oluşturur. Böylelikle, sonunda, bireyin etrafı (yaşam tecrübeleri, tesirleri ve durumu) büyük ölçüde devreye girer. Klinik depresyon için yalnızca bir genetik bileşen mutlaka yoktur. Depresyonun kalıtımını nitekim anlamak için fotoğrafın tamamına daha yakından bakmalıyız.

GENETİĞE NAZARAN MÜMKÜNLÜK BELİRLEMEK İMKANSIZ

Çok fazla depresyon geni ve bu genlerin çok sayıda mümkün kombinasyonu olduğu için, o kişinin aile geçmişine bakılmaksızın, muhakkak bir kişinin genetik olarak depresyon geliştirme mümkünlüğünü belirlemenin şu anda hiçbir yolu yoktur.

Depresyonu olan çok sayıda insan üzerinde yapılan kapsamlı araştırmalara dayanarak, depresyonun genetik istikametinin bayanlar için yaklaşık yüzde 42 ve erkekler için yüzde 29 olduğu öne sürülmektedir. Bu, depresyon genlerinin birçoklarının dişi cinsiyet genlerinde bulunduğunu ve bayanların depresyonu kalıtım yoluyla alma riskinin daha yüksek olduğunu göstermektedir.

Genel nüfus için, örneğin ABD’de hayat uzunluğu depresyon gelişme riski yüzde 16.9’dur. Depresyonu olan bir kardeşe sahip olmak, bu riski yaklaşık 1,5 kat yükseltirken, depresyonu olan tek yumurta ikizine sahip olmak, riski yaklaşık 2,8 kat artırır.

Bu sayılar, ailede depresyon geçmişine sahip olmanın, bir bireyin depresyon geliştireceğinin garantisi olmaktan uzak olduğunu göstermektedir. Lakin riskin, depresyonu olan aile üyeleri için genel nüfusa nazaran daha yüksek olduğu görülüyor. Bu nedenle, ailesinde depresyon hikayesi olan bireylerin kimi tedbirler alması makul olabilir.

DEPRESYON GENİ

Depresyonla ilgili genlerin birden fazla, bilhassa beyin kimyasallarının (nörotransmiterler) ve ruh halini etkileyen çeşitli hormonların üretimi ve metabolizması üzere çeşitli beyin fonksiyonlarını tesirler. Nörotransmiterler, beyin hücrelerimizin ilişkiler oluşturmak ve bilgi aktarmak için kullandığı kimyasallardır.

Çok fazla “depresyon geni” tanımlanmış olduğu için muhtemelen daha ziyadesiyle, sorunun ne kadar karmaşık olduğunu görebiliriz. Kimi hastalıklar tek bir kusurlu genden kaynaklanır lakin depresyon bu durumdan çok uzaktır ve tek bir “depresyon geni” yoktur.

Depresyonu olan bireylerin yaklaşık üçte biri tedaviye dirençlidir, bu da daha berbat bir hastalık seyrine ve daha makûs sonuçlara neden olur. Son araştırmalar, kimi insanların depresyon tedavisine dirençli olmasına neden olan genetik faktörler olabileceğini düşündürmektedir.

Birtakım genler, bilhassa şiddetli depresyon ve yüksek ortaya çıkma riski ile bağlantılıdır. Örneğin, İngiltere’de yapılan bir çalışmada şiddetli tekrarlayan depresyonla irtibatlı olan kromozom 3’te (3p25-26 olarak adlandırılır) bir gen tanımlanmıştır.

Daha fazla araştırmaya gereksinim vardır, fakat bu genin sahiden “depresyon geni” olduğu ortaya çıkarsa, depresyonu tedavi etmek yahut güzelleştirmek için yepisyeni bir olasılıklar dünyası açacaktır. Tıpkı çalışma, depresyonu olan şahısların yüzde 40’ının bir cins genetik faktöre işaret edebileceğini gösteriyor. Ve bu oran, sadece teşhis edilebilir büyük depresyonu olan ikizlerden elde edilen datalara bakıldığında yüzde 70’e fırlıyor.

19 çalışmanın bir diğer incelemesi, farklı bir genetik varyant (5-HHTLPR) ve majör depresif bozukluk ortasında bir temas buldu. Araştırmacılar, bu genin majör depresif bozukluk teşhisi konmuş insanlarda daha sık ortaya çıktığını buldular.

5-HHTLPR serotoninin (sizi güzel hissettiren bir nörotransmiter) beyninizde ne kadar uygun dolaştığını tesirler.

Pekala ya tabiat ve yetiştirme ne olacak?

Cinsiyet bir rol oynar mı?

Sayılara nazaran evet. 2006 yılına ilişkin birtakım araştırmalar, bayanların bir tıp kalıtsal depresyon geliştirme mümkünlüğünün kıymetli ölçüde daha yüksek olduğunu göstermektedir. Lakin bu boşluk her yıl daha da kapanıyor. Erkeklerde depresyonun, erkeklik etrafındaki damgalanma ve hisleri gösterme nedeniyle kıymetli ölçüde eksik bildirildiğine inanılıyor.

Genler serotonin düzeylerini tesirler mi?

Serotonin, sözün tam anlamıyla sizi uygun hissettirir. Mutlu hissettiğinizde bedeninizin etrafında dolaşan nörokimyasaldır. Düşük serotonin düzeyleri, depresyonun değerli bir işaretidir ve mümkün nedenidir.

Hem genetik hem de etraf, serotonin düzeylerini etkileyebilir. Çevresel temas epey açıktır: Güzel şeyler olduğunda memnun hissedersiniz. Bunun nedeni serotonin salgılanmasıdır. Makûs şeyler = daha az serotonin demektir.

Serotonin eksikliği sendromu şimdi bilim adamları tarafından tam olarak açıklanamamıştır. Berbata kullanım ve travma nedeniyle çocuklukta uzun periyodik düşük serotonin düzeylerinden kaynaklanabileceğine inanılmaktadır. Yani beyin gereğince serotonin reseptörü geliştirmez.

Berbata kullanmın ve travma haricindeki öteki durumlarda, cürümlünün genetik olabileceği görülüyor. Bilim adamlarının şimdi anlamadıkları nedenlerden ötürü, kimi beşerler serotoninle başa çıkmada çok güzel olmayan beyinlerle doğmuş olabilirler. Kalıtsal beyin sıkıntıları, serotonini bozabilecek tek şey değildir. Serotonin, gastrointestinal sisteminizde üretilir ve birtakım genetik ve kalıtsal sindirim durumları, onu üretme yeteneğinizi etkileyebilir.

ÇEVRESEL VE BAŞKA FAKTÖRLER

Şimdilik bilimin söylediği kadarıyla genetik, sadece bir bireyin yatkınlığını yahut depresyon geliştirme mümkünlüğünü belirler. Gerisi bireyin etrafı tarafından belirlenir.

Depresyonla yaşayan beşerler kadar çok sayıda depresyon tetikleyicisi vardır. Yani depresyonunuzu tetikleyen şey size has olacaktır. Fakat depresyonu olan beşerler ortasında, potansiyel tetikleyicileri tanımlamayı biraz daha kolaylaştıran birtakım dengeli modeller vardır. Travma, depresyona katkıda bulunan ortak bir faktördür. Travma, çocukluk olaylarından yahut yetişkinlik devrindeki tecrübelerden gelebilir.Boşanma, sevdiklerini kaybetme, önemli hastalık yahut yaralanma üzere sıkıntı ömür olayları üzere depresyona yol açan yaygın bir travma biçimidir. Travmatik olayların hatırlatıcıları, depresif periyotlar için tetikleyici olabilir.

Doğum birebir vakitte bir depresyon tetikleyicisi olabilir. Araştırmalara nazaran, 5 bayandan 1’i doğumdan sonra depresyon yaşayabilir. Bu, doğum sonrası depresyon olarak bilinir. Ve bu bayanlara da has değildir; erkeklerin yüzde 8 ila 10’u ebeveyn olduktan sonra da depresyon yaşayabilir.

Pek çok öteki tetikleyici vardır. Diyabet ve kanser üzere hastalıklar ve husus kullanımı üzere durumlar depresyona yol açabilir.

Çocukluk travması: İhmal, fizikî istismar, cinsel istismar yahut duygusal istismar, okulda daima zorbalık, genel makûs muamele yahut berbat ebeveynlik üzere birçok durum çocukluk travmalarına yol açabilir.

Hayat gerilimleri: Bunlar depresyonu tetikleyen ögelerdir. Finansal gerilim, hayat geçişleri, sevilen bir insanın yahut bir evcil hayvanın kaybedilmesi üzere şeyleri içerirler.

Genel sıhhat: Beslenme durumu (özellikle beyin 25 yaşına kadar gelişirken), bireyin dayanıklılığı ve olumsuz şartlara karşı savunmasızlığı genel sağlına bağlı olarak değişiklik gösterir.

Hastalık: Kimi hastalıklar depresyonla güçlü bir halde bağlıdır ve kimi ilaçların da depresyonu tetiklediği bilinmektedir.

Ek olarak, Dünya Sıhhat Örgütü, depresyon dahil olmak üzere ruh sıhhati bozuklukları ile bağlantılı bir dizi toplumsal ve ekonomik faktör tanımlamıştır. Bunlar ortasında sıhhat hizmetlerine erişim, konut, toplumsal izolasyon, ömür ortamı (mahalle), gelir düzeyi, eğitim düzeyi, beslenme durumu ve iş bulunmaktadır.

Sonuç olarak bir bireyin ömrün bir noktasında depresyon geliştirip geliştirmeyeceği, o kişinin depresyona genetik yatkınlığı ile bu çevresel faktörlerin varlığı yahut yokluğu ortasındaki etkileşimlere bağlıdır. Yani, genetiğin ruh sıhhatiniz üzerinde değerli bir tesiri olsa da, genetik bahtınızın depresyonla çaba edeceğiniz manasına gelmez.

DEPRESYON TEDAVİ EDİLEBİLİR Mİ?

Depresyonu tedavi etmek hem reçeteli ilaçları hem de kıymetli hayat usulü değişikliklerini gerektirebilir ve depresyon ekseriyetle tedavi edilebilir. Mevcut ilaçlar birçok insan için çok tesirlidir ve bilişsel-davranışçı terapi üzere ruhsal terapi de bilhassa çok tesirlidir. Depresyondaki insanların yaklaşık üçte biri tedaviye dirençli depresyona sahip olur ve özel bakım gerektirirler.

Depresyon tedavi edilebilir olsa da, bazen geri gelir. Depresyonu yalnızca ilaçlarla değil, birebir vakitte uygun danışmanlık ile tedavi ederek, nüks riski azaltılabilir. Kapsamlı tedavinin en uygun sonuç vermesinin nedenlerinden biri budur.

Teşhis edilmemiş yahut tedavi edilmemiş depresyonu olan bireyler, depresyon ve unsur bağımlılığının birlikte ortaya çıkması açısından yüksek risk altındadır. Bunun nedeni, bağımlılık yapan hususları depresif semptomlarını “kendi kendilerine tedavi etmek” için kullanabilmeleridir. Bu, depresyonun husus kullanımını kötüleştirdiği ve unsur kullanımının depresyonu kötüleştirdiği bir kısır döngü başlatır.