Hattatların piri için üç ayrı sergi

R.RUVEYDA OKUMUŞ

Osmanlı devrinin en büyük çizgi ustalarından olan devrinde hattatların reisi ve okçuların piri olarak tanınan Pir Hamdullah’ın bu yıl vefatının 500. Yıldönümünde eş vakitli olarak açılan üç stantta anılıyor. Kubbealtı Vakfı’nın internet sitesinde açılan dijital sergiden sonra geçtiğimiz hafta da Sakıp Sabancı Müzesi’nde yani bir stant açıldı. 23 Aralık tarihinde ise Albaraka Sanat Galerisi’nde Pir Hamdullah’ın manevi şahsiyetine ithafen bir stant sanatseverlerle buluşacak.

Yapıtlarıyla ve yetiştirdiği öğrencilerle nesiller uzunluğu çizgi sanatına ismini yazdıran Pir Hamdullah, 1429’da Amasya’da doğdu. Babası Amasyalı Sarıkadızâdeler ailesinden Sühreverdiyye piri Mustafa Dede’dir. Hamdullah, dinî ve edebî ilimleri Hatib Kasım Efendi’den öğrendi. Sınır sanatını Amasya’da Hayreddin Maraşî’den meşkederek aklâm-ı sitteden icâzet aldı. Babası Pir Mustafa Dede’nin yanında tasavvuf eğitimini (seyr ü sülük) tamamlayarak hilâfet aldı.

Amasya’da babasının sohbet meclislerinde Pir Hamdullah, Şehzade Bayezid ile tanıştı ve onunla dostluk kurdu. Şehzade Bayezid, Pir Hamdullah’ı kendisine hüsn-i çizgi hocası tayin etti ve ondan icâzet aldı. Daha Amasya’da iken tanınmaya başlayan Pir Hamdullah, bu yıllarda Fatih Sultan Mehmed’in özel kütüphanesindeki kimi yapıtları istinsah etti. Bunlardan Tıp alanındaki iki eser günümüze kadar ulaşmış olup Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi ve Süleymaniye Kütüphanesi’nde yer almaktadır.

CENAZESİ AYASOFYA CAMİİ’NDEN KALDIRILDI

Pir Hamdullah, dayısı meşhur hattat Cemal Amâsî’nin kızıyla evlendi; bir kızı ve kendisi üzere hattat olan Mustafa isimli bir oğlu oldu. 1481’de tahta çıkan II. Bayezid’in daveti üzerine Pir Hamdullah ailesiyle birlikte İstanbul’a gitti. Saray kâtibi ve yazı muallimi olarak görevlendirilen Pir Hamdullah en hoş sınır yapıtlarını bu periyotta vermeye başladı. Bundan sonra yapıtlarının ketebesinde “Kâtibü’s-Sultân Bâyezîd Han” unvanını kullandı.

1512’de Sultan II. Bayezid’in tahttan feragat ederek oğlu I. Selim’in tahta geçmesinin akabinde Pir Hamdullah Alemdağı’nın Sarıgazi köyünde inzivaya çekildi. Pir Hamdullah Yavuz Sultan Selim devrini (1512-1520) talebe yetiştirerek geçirdi. Yasal Sultan Süleyman tahta çıktıktan sonra Pir Hamdullah’ı saraya davet ederek hürmet gösterdiği ve kendisi için bir mushaf yazmasını istediği, lakin hattatın yaşlandığını ileri sürerek dayızâdesi Muhyiddin Amâsî’yi tavsiye ettiği, bunun üzerine Kanuni’nin ona bir samur kürk giydirip hayır duasını aldığı kaynaklarda anlatılmaktadır. Bu hadiseden kısa bir vakit sonra Pir Hamdullah 1520 yılının Aralık ayında vefat etti.

Pir Hamdullah’ın cenazesi Şeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi tarafından Ayasofya Camii’nde kıldırılmış, vasiyeti gereği Üsküdar Karacaahmet Mezarlığı’nda Ali b. Yahyâ es-Sûfî’nin yakınına defnedilmişti. Pir Hamdullah’ın kabrinin olduğu yere kendisinden sonra pek çok hattat da defnedilerek ve buraya Hattatlar Sofası denilmiştir. Pir Hamdullah’ın mezar taşındaki “Reîsü’l-hattâtîn Hamdullah el-ma‘rûf bi’bni’ş-şeyh rahmetullāhi aleyh” ibaresi daha sonra Sultan II. Mustafa’nın saray hattatı Şahin Ağa (ö. 1701) tarafından yazılmış, altında görülen 927 tarihi ise yakın vakitte hakkedilmiştir.

Pir Hamdullah, Osmanlı çizgi sanatında bir deha olmasının yanı sıra okçular, terzilik, şahin avcılığı ve yüzücülük üzere meziyetleri vardı. Üsküdar›dan Sarayburnu›na yüzecek kadar yeterli bir yüzücü olduğu ve padişah için ek yerleri muhakkak olmayacak halde bir kaftan dikerek terzilikte de hüner gösterdiği bilinmektedir.

OKÇULARIN PİRİ (ŞEYHÜ’R RAMİ’YAN)

Pir Hamdullah bölümünün ünlü okçularındandı. Okçuluk risâlelerindeki kayıtlara nazaran 1505 yılında yıldız havasında attığı, Tozkoparan menzilinde 1105.5 gezlik (729,63 m) bir rekor kırmış ve Okçular Tekkesi’ne yakın bir yere “Sâhibü’l-menzil Hamdullah ibnü’ş-şeyh reîsü’l-hattâtîn şeyhü›r-râmiyân sene 911” yazılı nişan taşı diktirmiştir. Pir Hamdullah’ın 1,53 m. uzunluğundaki bu nişan taşı Okmeydanı’ndaki en eski nişan taşlarından biridir. Okmeydanı’nda uzun yıllar âtıl bir vaziyette bulunan Pir Hamdullah’a ilişkin menzil taşı, Okçular Tekkesi’nin 2013’de ihyasından sonra müze giriş kapısının önünde sağ tarafta bir düstura konulmuştur.

İstanbul’un birinci spor tesisi olan Okmeydanı’ndaki Okçular (Kemankeş) Tekkesi şeyhliğine Sultan II. Bayezid tarafından okçuluktaki maharetinden dolayı Pir Hamdullah tayin edilmiştir. Pir Hamdullah’ın “Şeyh” unvanı onun -tarikat mensubu olmakla beraber- tarikat şeyhliğinden değil Okçular Tekkesi Piri olmasından ileri gelmektedir.

ÇİZGİ SANATI EKOLÜ VE TALEBELERİ

Pir Hamdullah’ın sanat hayatında Amasya ve İstanbul olmak üzere iki periyot vardır. Yâkut üslûbunun hâkim olduğu başlangıç bölümü yazılarını Amasya’da, kendi üslûbunu ortaya koyduğu yapıtlarını ise İstanbul’da vermiştir.

Reîsü’l-hattâtîn Pir Hamdullah, Sultan II. Bayezid’in teşvikiyle 1485 yılından itibaren nesih çizgi başta olmak üzere, aklâm-ı sittenin bütün çeşitleri üzerinde çalışarak tedricen yeni bir üsluba kavuşturmuştur. Nesih çizgisinin Pir Hamdullah mektebiyle güzelleşmesi ve kolay okunan bir yazı haline gelmesi kitap ve mushaf yazısı olarak tercih edilmesine sebep olmuştur. Pir Hamdullah mektebiyle aklâm-ı sittenin bütün nevilerinde olgunluk çağı idrak edilmiş, mushaf, cüz, murakka, kıta ve kitaplarda yeni bir anlayışla çizgi sanatının en hoş örnekleri verilmiştir. Aklâm-ı sitte’de açtığı bu yeni üslûba «Şeyh Hamdullah Ekolü» denilmiştir. Aklâm-ı sittedeki bu değerli değişiklik, Pir Hamdullah’ın kendi evresinde söylenen, “nesh” ve “muhakkak” sözlerinin de cinaslı olarak sınır ismi dışındaki manalarıyla kullanıldığı şu beyitte veciz bir biçimde belirtilmiştir:

“Şeyh oğlu Hamdi sınırı, tâ kim buldu zuhur,

Âlemde bu kesinlikle, nesh oldu hatt-ı Yâkut”

Pir Hamdullah yazısı ortaya çıkınca, Yâkut yazısının kararının kalmadığı muhakkakdır.

Pir Hamdullah ortalarında sultan, şehzade, devlet adamı, alim, meşâyih ve şairlerin de yer aldığı pek çok talebe yetiştirmiştir. Tezkirelerde ismi geçen kırk üç talebesi ortasında oğlu Mustafa Dede ile damadı Şükrullah Halife bu mektebin değerli temsilcileridir. Sultan II. Bâyezid, Sultan Korkut, Mehmed Handan, Ali b. Mustafa, Behrâm b. Abdullah, Hüseyin Şah, Câfer Çelebi, Mehmed b. Ramazan, Receb b. Mustafa, Mehmed b. Sâdî, Mahmud Defterî ve Mustafa b. Nasûh Pir Hamdullah’tan aklâm-ı sitteyi meşketmiş, icâzet almış talebelerindendir.

Vefatının 500. yılında hattat Pir Hamdullah üzerine stantlar

Bu sene Pir Hamdullah’ın vefatının 500. yıldönümü vesilesiyle pek çok resmi ve özel kurum çeşitli stantlar düzenlenliyor. Bu vesileyle Kubbealtı Vakfı, Sakıp Sabancı Müzesi ve Albarak Sanat Galerisi’nde birer stant tertip ediliyor. Kasım ayında Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı’nın online olarak internet sayfasında yer alan stantta Pir Hamdullah’ın hayatı hakkında bilgiler ve vakfın koleksiyonunda yer alan Pir Hamdullah’ın yazdığı Dua Mecması ve Kıt’alar yer alıyor. 10 Aralık’ta Sakıp Sabancı Müzesi’nde açılan stantta ise Pir Hamdullah’ın yapıtlarının yanı sıra onun zamanındaki öbür hattatlar ve peşinden gelen çizgi ustalarının yapıtları sergileniyor. Sakıp Sabancı Müzesi bünyesinde yer alan sınır koleksiyonundaki yapıtlarla birlikte bu stant için İstanbul Türk ve İslam Yapıtları Müzesi’nden, Sadberk Hanım Müzesi’nden ve Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı Ekrem Hakkı Ayverdi Koleksiyonu’ndan kimi yapıtları ödünç alarak 15. yüzyılın ikinci yarısı ve 16. yüzyılın birinci yarısında üretilmiş az elyazması kitaplar, Kur’an-ı Kerim nüshaları, kıtalar ve albümleri sergileniyor. Ayrıyeten Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nden, Süleymaniye Kütüphanesi’nden, İstanbul Üniversitesi Az Eserler Kütüphanesi’nden, Dallas Museum of Arka ve Hannover Kestner Museum’dan, pandemi kurallarından dolayı ödünç alınamayan eserler ise dijital bir yerleştirme ile ziyaretçilere sunuluyor. Sakıp Sabancı Müzesi’ndeki Pir Hamdullah Standı için bir kitap da hazırlandı. Vefatının 500. Yılında Pir Hamdullah Standı, Salı – Cuma günleri 10.00 – 16.00 saatleri ortasında Sakıp Sabancı Müzesi Atlı Köşk’te ziyaret edilebilir. Öte yandan Albaraka Sanat Galerisi’nde 23 Aralık günü açılacak stant ise 9 Ocak’a kadar dijital olarak da gezilebilinecek. Stant, Pir Hamdullah silsilesine bağlanan günümüz hattatlarının yapıtlarından oluşuyor. Profe koordinatörlüğünü Ömer Faruk Yeni, Stant Danışmanlığını ise Fatih Özkafa’nın yaptığı stantta yer alacak sanatkarlar ise şunlar: Ahmed Ali Namazi, Ahmet Koçak, Bekir Çetintaş, Fatih Özkafa, Hakan Arslan, Mahfuz Zünnun, Maryam Nawruzi, Mehmet Memiş, Mithat Topaç, Mustafa Parıldar, Osman Çiçek, Yılmaz Turan, Zeki el-Haşimi. Ayrıyeten 23 Aralık günü Üsküdar Belediyesi tarafından düzenlenen aktiflikte Pir Hamdullah Karacaahmet’teki mezarı başında anılacak ve akabinde online seminer yapılacak.

Pir Hamdullah’ın sınır yapıtları

Pir Hamdullah’ın aklâm-ı sitte ile yazılmış kırk yedi küçük ve büyük uzunluk Kur’an-ı Kerim, bir Meşârik-ı Şerif, bine varan En‘âm ve Kehf-i Şerîf, sûre-i Nebe, cüz-i şerif, pek çok kıta ve murakka‘ yazdığını Müstakimzâde Tuhfe-i Hattâtîn yapıtında nakletmektedir. Ayrıyeten celî sülüs çizgiyle İstanbul ve Edirne’deki II. Bâyezid mescitleri inşa kitabeleri ile İstanbul’da Firuz Ağa ve Davut Paşa mescitleri inşa kitabeleri -imzasız olmakla beraber- Pir Hamdullah’ın yapıtıdır. Pir Hamdullah›ın birden fazla Topkapı Sarayı Müzesi, Türk ve İslâm Yapıtları Müzesi, İstanbul Üniversitesi Az Eserler Kütüphanesi, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi›nde ve özel koleksiyonlarda olmak üzere otuz üç Kur›an-ı Kerîm, elli En‘âm-ı Şerif ve cüz, 121 yazı albümü ve kıta ile birtakımı Fâtih Sultan Mehmed için istinsah edilmiş tıp ve hadis ilmine dair sekiz eser, altı duâ mecmuası bulunmaktadır.