Hollywood bugün olmayabilirdi! Bir tren yolculuğunda kayboldu, tarihin akışını değiştirdi…

Takvimler 1890 yılının Eylül ayını gösteriyordu. Fransız Louis Le Prince’in Dijon’dan bindiği tren Paris’e hakikat yola çıkmıştı. Eski bir kimyager ve teknik ressam olan Le Prince, bu tren seyahatinden iki yıl evvel bir prensip imza atmış ve dünyanın birinci hareketli sinemasını çekmeyi başarmıştı. İki saniyelik sinemada Le Prince ailesinin birtakım üyeleri, o periyotta yaşadıkları İngiltere’nin Leeds kentinde bulunan konutlarının bahçesinde gezinirken kayda alınmıştı.

Bu çekim, Thomas Edison’ın “kinetograf” isimli kamera gibisi bir aygıt icat ettiğini dünyaya duyurmasından üç yıl, Lumiere Kardeşler’in birinci ticari sinema gösterimi yapmasından ise yedi yıl evvel gerçekleşmişti.

Buna rağmen, Le Prince’in sinema tarihine katkısı, tarihin tozlu sayfaları ortasında kayboldu. Zira 1890 yılının o Eylül gününde Dijon’dan hareket eden tren Paris’e vardığında, inenler ortasında Le Prince yoktu. Le Prince bir anda ortadan kayboldu ve o günden sonra kendisinden bir daha haber alınamadı.

Kaybolduğu periyotta Le Prince sahiden çok güç günler geçiyordu. Bir yanda borç batağına saplanmış haldeydi, alacaklıları kapısını aşındırıyordu. Öbür yanda başta Edison olmak üzere rakipleri üzerinde inanılmaz bir baskı oluşturuyordu.

EDISON MI ÖLDÜRTTÜ? İNTİHAR MI ETTİ?

Hal bu türlü olunca, Le Prince’in ortadan kaybolması birçok soru işaretine yol açtı. Edison rakibini öldürtmüş olabilir miydi? Bu bir intihar mıydı? Yoksa Le Prince’in kendisine çok fazla borcu olan erkek kardeşi Alfred, borcunu ödemek yerine ağabeyini ortadan kaldırmayı mı seçmişti?

Louis Le Prince

ABD’de 19 Nisan tarihinde raflarla buluşan bir kitap bu sorulara cevap ararken, Le Prince’in hayatına da daha yakından bakıyor. “The Man Who Invented Motion Pictures: A True Tale of Obsession, Murder and the Movies” (Hareketli Fotoğrafların Mucidi: Gerçek Bir Takıntı, Cinayet ve Sinema Hikayesi) isimli kitapta muharrir Paul Fischer, ayrıntılı bir araştırmanın sonucunda Le Prince’in akıbetinin ne olduğuna dair kıymetli sonuçlara varıyor.

Fischer’a nazaran, Le Prince’in ortadan kaybolmasından kardeşi Alfred sorumlu. Muharrir bu savını Alfred’in ağabeyinin kayıp olduğunu güvenlik güçlerine bildirmemesine, arama çalışmaları hakkında palavra söylemesine ve o devirde ABD’de yaşamakta olan eşini, Fransa’ya gidip Le Prince’i aramaktan vazgeçirmesine dayandırarak, “Katil Alfred” diyor.

Fischer, “Le Prince, gerisinde hayatına son vereceğine işaret eden mektuplar ya da notlar bırakmadı. Çalıma arkadaşları ve ailesi de kendisinde rastgele bir ümitsizlik izi göremiyordu. Üstelik geleceğe dair planlar yapmıştı, New York’a seyahat edip icadını dünyaya tanıtmak istiyordu” sözlerini kullanıyor.

LE PRINCE’İN SİNEMA TARİHİNDEKİ YERİ NEYDİ?

Lakin Fischer’ın kitabının en değişik ögesi Le Prince’in vefatı değil. Kapsamlı araştırmalara dayanan kitap Le Prince’in hayatı kadar fotoğrafın tarihi ve sabit imgeden hareketli imgeye geçiş uğraşlarını anlatması açısından da değerli. Fischer, “Umarım bu kitap, sinemanın icat edildiği günlerde ne olduğuna dair farklı formda düşünmemizi sağlayabilir” diyor.

Fischer’ın anlattığı bu öykü, fotoğraf ve sinema tarihinde efsaneleşmiş isimlerle dolu. Fotoğrafın babalarından sayılan Louis Daguerre, hareket etmekte olan modellerin fotoğrafını çeken birinci kişi olan Eadweard Muybridge (Muybridge’den evvel fotoğrafı çekilen objelerin bir müddet hareketsiz durması gerekiyordu) Eastman Kodak Company’nin kurucusu George Eastman (içine emülsiyonla kaplı kağıt makaraları yerleştirilen Kodak fotoğraf makineleri, cam panellerin yerini almıştı ve çok büyük bir ilerleme kabul edilmişti) ve selüloid sineması mükemmelleştiren John Carbutt (Eastman daha sonra fotoğraf makinelerinde bunu kullanmaya başladı) bunlardan birkaçı.

Eastman (solda) ve Edison

HER ŞEYİ DEĞİŞTİREN PATENT KANUNLARI

Bu isimleri aşağı üst birbirinin çağdaşı kabul etmek mümkün. Hepsi 1840-1890 yılları ortasındaki periyotta teknolojideki inanılmaz ilerlemelerin getirilerinden yarar sağlamış beşerler. Fotoğrafın, telgrafın, buharlı makinenin, anestezinin, telefonun, elektrik ışığının ve daha birçok şeyin icadı bu periyoda denk geliyor.

Fischer, bu süratli teknolojik ilerlemenin değerli bir kısmının gerisindeki itici gücün, patent maddeleri olduğunu belirtiyor ve şöyle devam ediyor:

“Bir şey icat ettiğinizi ve bunu birinci yapan kişi olduğunuzu gösterebildiğinizde, o icadı patentleyebilirdiniz ve sizin müsaadeniz olmadan hiç kimse bu icattan para kazanamazdı. Her ilerleme bir sonraki ilerlemeyi getiriyordu zira her seferinde daha fazla gelişme kaydetmek için yeni alanlar açılıyordu ve bu ilerlemelerin her biri para manasına geliyordu.”

Muharrir Paul Fischer’a nazaran, Le Prince yaşasaydı, bugün Hollywood diye bir şey var olmayabilirdi.

Müellif Paul Fischer’a nazaran, Le Prince yaşasaydı, bugün Hollywood diye bir şey var olmayabilirdi.

EDISON VE ASKI MÜRACAATLARI

“The Man Who Invented Motion Pictures” sayfalar boyunca bugünkü sinema sinemalarını mümkün kılan teknolojik ilerlemeleri anlatmakla birlikte, özünde bu icadın kimin hanesine yazıldığına ve bunun art planındaki türel sorunlara odaklanıyor. Hususun günümüz bağlamında en fazla yankı uyandıracak kısmı da burası.

Çünkü nihayetinde olay dönüp dolaşıp Edison’da düğümleniyor.

Günümüzde hala kullanılan birçok aygıtın mucidi olan Edison, çağımızın teknoloji şirketi işverenlerinin 19’uncu yüzyıldaki atasıydı. Maddelerdeki boşlukları rakiplerini alt etmek için kullanma noktasında da çok başarılı olan Edison için bugün “Donald Trump ile Steve Jobs’un kombinasyonu” yakıştırması yapılıyor.

Edison’ın kullanmayı en sevdiği yasal düzeneklerden biri askı başvurusuydu. Bir tıp ön patent olan askı başvurusunu yapan kişi, icadının son haliyle ilgili resmi başvuruyu yakında yapacağına dair niyet bildirmiş oluyordu. Müracaat sonucu kişi icat ettiği aygıta dair bir öncelik hakkı elde etmiş oluyordu. Edison bu mekanizmayı rakiplerini yarıştan düşürmek için kullanıyordu.

Edison’ın askı başvurusu yaptığı icatların benzerleri hakkında bir oburu müracaatta bulunduğunda, Patent Dairesi, bu başvuruyu beklemeye alıyor ve Edison’ı resmi başvuruyu yapmak için üç ayı olduğuna dair bilgilendiriyordu. Edison’ın bu mekanizmayı 120 farklı aygıt için kullandığı kayıtlarda yer alıyor.

NE OLURSA OLSUN TARİHİ DEĞİŞTİREMEDİ

Kelamın kısası Le Prince, sinema makaraları ile tek mercekli kameranın ve tek mercekli fotoğraf makinesinin mucidi olsa da Edison’ın (bazılarının gayriahlaki bulduğu) incelikli yasal atakları sonucu bu başarısı kayda geçmedi.

Fischer, Edison’ın patent kurnazlığını günümüzün teknoloji şirketleriyle kıyaslayarak, “Edison’a atfedilen kötülüklerin birçok günümüzün büyük şirketlerinin uygulamalarından farklı değil” diyor ve ekliyor:

“Rakiplerini gözden düşürdü, bazen onlardan çaldı ve birden fazla vakit küçük rakiplerini açtığı davalarla batışa sürükledi. Edison’ın patent sistemini sömürmesiyle, günümüzde Disney üzere şirketlerin yüklerini kullanıp telif maddelerini kendi çıkarları için sömürmesi birçok açıdan benzerlikler gösteriyordu.”

Tekrar de tarihi değiştirmek mümkün olmadı. Le Prince’in çektiği ve günümüzde “Roundhay Garden Scene” (Roundhay Bahçesi Sahnesi) olarak bilinen iki saniyelik görüntünün bilinen en eski hareketli imaj kaydı olduğu tartışma götürmez bir gerçek. Fischer bu imajın Le Prince’n yeni teknolojiye dair niyetlerinin ve umutlarının ufak bir göstergesi olduğunu belirtiyor.

EDISON’DAN DA LUMIERE KARDEŞLER’DEN DE ÇOK FARKLI

“Roundhay Garden Scene’i izlediğimde birinci aklıma gelen şey ‘ev çekimi’ oldu” diyen Fischer şöyle devam ediyor:

“Bence bu imgeyi bu kadar sevmenin nedenlerinden biri de bu. Le Prince, sineması en başta insanları birbirine bağlayacak, anıların korunmasını sağlayacak ve sevdiklerimizi kaybettikten sonra bile anmamızı sağlayacak bir şey olarak görüyordu. Sahne beni hakikaten çarptı zira o denli bir masumiyet ve kendiliğindenlik taşıyor.”

Fischer bu durumun Edison’ın ve Lumiere Kardeşler’in birinci çektiği manzaralardan çok farklı olduğunu, onların bir fabrikadan çıkan emekçi kalabalığı ya da izleyiciye gerçek süratle yaklaşan bir tren örneğinde olduğu üzere, “icatlarının yeniliğini gösterecek küçük skeçler çektiğini” belirtiyor.

Fischer, “Le Prince büyük şovların kıymetli olduğunu biliyordu. Erken periyot fikirleri ortasında sirkte ya da Buffalo Bill’in Yırtıcı Batı Gösterisi’nde çekim yapmak da vardı. Lakin o birinci sinema için ailesinin meskenlerinin bahçesinde saçma sapan yürüdüğü anları çekmeyi seçti” diyor.

Le Prince’in sinemasını çektiği mesken, bugün akıl hastaları için bir tedavi ve bakım merkezi olarak kullanılıyor

LE PRINCE YAŞASAYDI…

Fischer, Le Prince’in ortadan kaybolmasının tarihin akışını değiştirmiş olabileceğini de öne sürüyor. Nasıl mı? Le Prince kaybolduktan yıllar sonra Edison patent savaşlarını kazandı ve birçok öteki şirketle birlikte bir monopol oluşturdu. Bu monopol, bütün yapımcılardan, dağıtımcılardan ve gösterimcilerden lisans fiyatı talep etmeye başladı. Bu durum bağımsız yapımcıların ABD’nin Doğu Yakası’ndan kaçıp yeni kurulmakta olan Hollywood kasabasında toplanmasına neden oldu. Pekala Le Prince hayatta olsa işler farklı olabilir miydi?

Fischer, “Eğer Le Prince yaşasaydı ve icadının denetimini kaptırmamış olsaydı, bugün Hollywood diye bir şey var olmayabilirdi” diyor ve ekliyor:

“Belki bağımsız sinema ekosistemi daha sağlıklı olacaktı. Zira Le Prince sinema kamerasının tıpkı fotoğraf makineleri üzere yaygınlaşmasını istiyormuş üzere görünüyor. Doğal çok fazla şey değişmeyebilirdi de… Lakin muhtemelen çocuklar okulda Louis Le Prince’in hayatını okuyacaktı ve sinema dünyasının New York’taki ömrü daha uzun olacaktı.”

Nikola Tesla

The Daily Beast’in “He Shot the World’s First Motion Picture—and Then Disappeared Forever”, Vox’un “Tesla vs. Edison — and what the never-ending battle says about us” ve Library of Congress’in “Origins of Motion Pictures” başlıklı içeriklerinden derlenmiştir.