Kanlıca: Boğaziçi’nde bir köy

Berken Döner

Mimar Fuat Selim Ramazanoğlu’nun Kanlıca Boğaziçi’nde Bir Köy isimli kitabı iki cilt halinde yayınlandı. Birinci ciltte Kanlıca ve Boğaziçi coğrafyası, Kanlıca’nın tarihi, coğrafik ve sosyo-kültürel yapısı yer alıyor. Kitabın ikinci cildinde de Kanlıca’daki tarihi kıymeti olan yapılar, yalılar ve yalı kültürü, kasır ve köşkler, korular ve su yapıları yer alıyor. Kitabın hazırlık etabında yüz on söyleşi ve görüşme yapılmış; yüz elli adet Osmanlı arşiv evrakı kullanılmış. Kitap, yaklaşık on üç yıllık bir araştırmanın eseri olarak, bin iki yüz seksen sayfadan oluşuyor. Gelin Kanlıca tarihine gerçek, daima birlikte bir seyahate çıkalım.

Berken Döner ve Fuat Selim Ramazanoğlu

YALININ KONUKLARI ORTASINDA EN PAHALI İSİM: MUSTAFA KEMAL ATATÜRK

Fuat Selim Beyefendi, sizin yedi jenerasyon Kanlıcalı bir ailenin üyesi olduğunuz biliyoruz. Bu bağlamda bize neler söyleyebilirsiniz?

Biz çok eski, iki yüz yıldan fazla Kanlıcalı bir aileyiz. Bizim özelliğimiz, bugün bile birebir semtte yaşıyor olmamız. Haliyle bu durum belirli bir kültürel birikim yaratıyor. Toplumsal etrafınız sizi şekillendiriyor. Bizim konutumuzda her vakit çağdaş, batılı bir hayat biçimi vardı. Ben büyük dedemin, 1901 yılında yaptırdığı Hacı Ahmet Hayri Beyefendi Yalısı’nda doğdum. Bizim ailenin inşaat kalfası Rum Kosti Kalfa’ydı. Dedem bu yalıyı onun yapmasını istemiş ancak Kosti Kalfa, dedeme; “Efendim, oğlum George İtalya’da mimarlık eğitimi görüyor. Vaktiniz varsa bekleyin, o yapsın” demiş. Dedem iki sene beklemiş ve İtalya’dan dönen mimar George yapmış yalıyı. Bu yüzden yalıdaki İtalyan üslubu çabucak göze çarpıyor; şapkalı baca süslemeleriyle, eğrisel saçaklarıyla kendisini belirli ediyor. Halbuki Osmanlı üslubundaki yalılarda büyük bir selamlık kısmı vardır ve kayıkhanenin üstünde yer alır. Haremlik kısmı de çok büyüktür. Batılı şekilde yapılan yalılarda ise yerler iç içe geçmiştir. Dedem Fuat Ramazanoğlu, çok aydın, ileri görüşlü birisiydi. Yalının mimari yapısının Batılı üslupta olduğu kadar, mesken içi yaşantısı da Batılıydı. Konukları hiç eksik olmazdı lakin bu konukların ortasında en pahalı isim Mustafa Kemal Atatürk’tü. Atatürk, vefatından bir yıl evvel Acar moturuyla, Çubuklu’ya, bir düğününe gidiyormuş. Yanında da Sabiha Gökçen ve maiyetindekiler… O sırada Kanlıca’da, dedemin konutunda de sünnet düğünü hazırlıkları varmış. Bunun için bütün yalı ampullerle aydınlatılmış. O vakitler “men’i israfat kanunu” varmış. Düğünlerde israfın yasaklanmasına dair bir kanun bu. Yalının ampullerle aydınlatılmış imgesi Atatürk’ün dikkatini çekmiş. Bu esnada davetliler Acar moturunu tanıyıp, “Paşamızı istiyoruz” diye tezahurat yapmaya başlamışlar. Atatürk, yalının sahibi ve sünnet düğünü hakkında bilgi aldıktan sonra, yalıya gelmiş. Dedemle tanışmışlar. Hazırlıksız geldiği için katibine talimat vermiş. Amcama 600 lira ve babama 400 liralık birer çek yazdırmış, onları kutlamış. Dedem bu çekleri eline aldığı vakit “Paşam, sizin değerli imzanız yanında bu çekin hiçbir kıymeti yok. Ben sizin imzanızı aileme miras bırakmak isterim” demiş. Atatürk çok duygulanmış ve birer imzalı evrak daha vermiş. “Bunları saklayın” demiş. Bu çekler çerçevelenmiş biçimde her vakit konutumuzun başköşede asılı durdu. Bu olay, ailemizin en değerli anıları ortasında birinci sırada yer alır. Maalesef bir yıl sonra da Atatürk, hayatını kaybetmişti.

Kitabın hazırlık etabı hakkında bilgi verir misiniz?

Hacı Ahmet Hayri Beyefendi Yalısı satıldıktan sonra, harikulade bir boşluk içinde hissettim kendimi. Şayet hala orada yaşıyor olsaydım bu türlü bir kitap ortaya çıkmazdı. İnsan kaybettikten sonra kıymetini daha yeterli anlıyor. Yedi nesil Kanlıcalı bir aile olarak, Kanlıca’ya bir vefa borcumuz olduğunu düşündüm. 2005 yılında bu kitabı hazırlamaya başladım. Bu türlü bir kitap yazma fikri, yeniden bir Kanlıca kitabıyla karşılaşmamla oldu. Yalı komşumuz, bestekar Vecdi Seyhun, vefatından evvel, kendi kitaplığından Cabir Vada’nın, Boğaziçi Konuşuyor ve Kanlıca Tarihçesi isimli kitabını tekrar bir öbür komşumuz Ertuğrul Kayıhan Bey’e bırakmış. Bir gün Ertuğrul Bey’i ziyaretimde bu kitaptan kelam açıldı. Son derece yalın, bir o kadar da ağır bir kitaptı. Çok beğendim bu kitabı. İşte o an ben de bir Kanlıca kitabı hazırlamaya karar verdim. Her şeyin başlangıcı o kitaptır. On üç sene boyunca çalıştım. Semtlerin sosyo-kültürel yapısı, mimari ve mekansal yapısından farklı düşünülemeyeceği için hem mimari bağlamda, hem toplumsal manada bütünlüklü bir çalışma ortaya koymak istedim. Ve sonuçta iki ciltlik bir çalışma ortaya çıktı. Kanlıca’nın eski sakinleri çok ilgiyle karşıladı beni. Hepsi destekledi. Aile albümlerini açtılar, en nadide fotoğrafları çıkarıp verdiler. Röportaj yaptığım pek çok kişi ömrünü yitirdi. Sesleri kaldı bir tek.

Kanlıca: Boğaziçinde Bir Köy, Fuat Selim Ramazanoğlu, İON Mimarlık, 2017.

“Boğaziçi kültürü” ne söz ediyor? Kanlıca bu kültürün neresinde yer alıyor?

Boğaziçi, 16. yüzyıldan itibaren hatırı sayılır şahıslar tarafından tercih edilir olmuş. 17. ve 18. yüzyıllarda en görkemli periyodunu yaşamış. Esaslı Osmanlı aileleri Boğaziçi’ne yerleşmeye başlamış. Onun öncesinde çok keşfedilmemiş bir yer. 20. yüzyılda özgünlüğü gitmeye, taklit yapılar çoğalmaya başlamış. Boğaziçi’ni en uygun Abdülhak Şinasi Hisar, Samiha Ayverdi anlatır. “Boğaziçi kültürü” dediğimiz şey, bir deniz kültürü. Denizden beslenen, denizin odak noktası olduğu bir kültür. Padişahlar bile lüfer balığı tutmak için tebdil-i kıyafet Kanlıca’ya gelirmiş. Yalıların mimarisi epeyce özgün.Denizin bütün hareketlerini, sesini, yansımasını pencerelerden içeri aksettirerek tasarlanmış. Yatağa uzandığınızda tavana bakarsanız denizden ışık yansımasını izleyebilirdiniz. Elektrik yokmuş. Çok öbür bir cümbüş anlayışı hakimmiş. Akşamları meşkler, sandal sefaları yapılırmış. Buharlı gemiler olmadığı için, Anadolu Yakası’ndan Rumeli Yakası’na geçerken kayıklar kullanılırmış. Bütün Boğaziçi yalıları yüksek tavanlıdır. Yalı kültüründe en kıymetli olan şeylerden biri “kayıkhane”lerdir. Kayıkhanelerin üzerinde kürekçilerin- ki hamlacı denirdi- odaları bulunurdu. Kimi yalıların koruları vardı ve korularının üstünde “mehtabiye köşkleri” vardı. Yalıyı tek bir bina olarak algılamamak gerekiyor. Kayıkhanesiyle, koruluklarıyla, müştemilatıyla, çalışanların odalarıyla bir bütün. Av vakti koruluklara çıkılır, balık tutmak içinse deniz kullanılırdı. Yalı pencereleri daha fazla yataydır, sonradan dikeyleştirilmiştir. Çoklukla “giyotin pencere”ler kullanılmıştır. Kapı ölçüleri de devasa diyebileceğimiz kadar büyüktür. Duvarlar periyoduna nazaran ya bağdadi sıva üzerine kalem işi yapılmış ya da düz boyanmıştır. Tavan süslemesi olmazsa olmazdır. Bütün yalılar boyalıdır fakat aşı boyası daha destekli olduğu için tercih sebebiydi. Çengelköy’de Sadullah Paşa Yalısı; Kandilli’de Kont Ostrorog Yalısı; Hekimbaşı Salih Efendi Yalısı… Bunlar en bilinen aşı boyalı yalılardır.

KANLICA YOĞURDUNUN UZUN BİR GEÇMİŞİ YOK

Çocukluğunuzun Kanlıca’sını nasıl hatırlıyorsunuz?

Ben ucundan kıyısından yakaladım Boğaziçi kültürünü. Benim gençliğimde bedeller koruma edilmeye devam ediyordu. Şu an için bunu konuşmak güç. Kanlıca’nın eski sakinleri anlatmıştı; bir binanın yıkık duvarı varmış. Bu duvar insan uzunluğundan uzunmuş, yalnızca elin yetişirmiş. Oraya birileri demir para koyarmış. Gereksinimi olan, gereksinimi kadar bu paradan alırmış. Para gün çok denetim edilir, eksilmişse üzerine eklenirmiş. Böylesine şık bir dayanışma hakimmiş bir vakitler. Artık bunu konuşmak çok güç. Kanlıca’nın günümüzde kozmopolit bir toplumsal yapısı var. Evvelden şöyle bir toplumsal yapı vardı; yalılarda oturan Osmanlı saray erkanı ve bu yalılara hizmet eden beşerler. Bu hizmetten kastettiğim şey, yalnızca nakdî bir alışveriş olarak düşünülmesin. Yalı sahipleri ile hizmetliler ortasında son derece yakın bağlar kurulmuştu. O denli ki aile üzere olunmuştu. Hizmetlilerin çocukları okutulur, evlenecek çağdaki çocuklarına maddi dayanak verilir, yaşlandıklarında rahat bir hayat sürmeleri temin edilirdi. Şayet bu türlü bir işte çalışmıyorsanız tek seçenek vardı; balıkçılık. Zira Kanlıca’da tarım alanı yok. Bu nedenle tek geçim kaynağı balıkçılık. Balık bolmuş ve çirozluk uskumrular kurutulurmuş Kanlıca’da. Zira onları temizlemek için pırıl pırıl bir su ve geniş bir alana gereksinim varmış. Bunun için en elverişli ortam da Kanlıca Körfezi’ydi. Bu körfezin öbür ismi Bahaiyye’dir. Bahaiyye yalılarından -ki günümüze kadar ulaşamamıştır- ismini almıştır. Kanlıca’da yoğurtçuluğun ise sanılanın tersine önemli bir yeri yok. Çalışmam için dört yüz-beş yüz tane Osmanlı arşiv dokümanı inceledim. Bunların hiçbirinde yoğurtçuluk ile ilgili bir evraka ulaşmadım. Lakin şu var ki Kanlıca tarıma elverişli olmamasına karşın hayvancılığa çok elverişli. 93 Harbi’nden sonra Kırım’dan göç eden muhacirlerin bir kısmı Kanlıca’ya yerleşmiş. Hatta Hıdiv Köşkü’nün alt tarafındaki yere “muhacir mahallesi” denir. Kırım’dan gelen bu beşerler ineklerini de yanlarında getirmiş. Kanlıca sırtlarında otlayan bu ineklerden elde edilen yoğurtlar bir müddet sonra turistik, tanınan hale gelmiş. Onun dışında uzun bir geçmişi yok.

Fuat Selim Ramazanoğlu

Kanlıca’ nın ünlü yalıları hakkında bilgi verir misiniz?

Kanlıca’nın bütün yalıları çok pahalı fakat benim sıralayacaklarım en meşhur, en pahalı yalılar. Bunların başında Çakalburnu’ndaki en eski yalılardan biri, Mahmud Celaleddin Paşa Yalısı geliyor. Daha sonra Osmanlı tarihinde çok değerli bir şahsiyet olan Keçecizade Fuad Paşa Yalısı söylenebilir. Kezzubi Hasan Efendi Yalısı, Mektupçu Ali Beyefendi Yalısı, Fazlı Paşa Yalıları, körfezin en değerli yerinde Asaf Paşa Yalıları ki bir yalı manzumesidir, çok değerlidir. Bunun dışında Yağcı Şefik Beyefendi Yalısı çok mühimdir ve kayıkhanesi epey değerlidir bu yalının. Sahaflar Yalısı, Refet Paşa Yalısı, Yağlıkçı Hacı Reşit Paşa Yalısı da hayli kıymetlidir. Saffet Paşa Yalısı da değerlidir. 1976 yılında çamaşırlık kısmında çıkan yangın sonucu büyük ziyan gördü. Bu yalı en son Kadri Cenani Bey’e intikal etmişti ve o da bazen sinema çekimlerine kiraya veriyordu. Ethem Pertev Yalısı’nın da kıssası üzücüdür. Öteki ismi Süslü Yalı’dır. Ethem Pertev Beyefendi, 1895’te Türkiye’nin birinci ilaç ve kozmetik laboratuarını kurmuştu. “Pertev Şurubu” ve en bilinen eseri “Krem Pertev” ile madalyalar kazanmıştı. “Krem Pertev” Avrupa coğrafyasında bile tanınıyordu. Boğaz’dan geçen yük gemileri büyük dalgalar oluşturduğu için yalıları tesirler. Ethem Pertev Bey’in küçük oğlu Fehmi, bu dalgaların kayıkhaneyi nasıl etkilediğini merak ediyormuş. Ethem Pertev Bey’in, 1913 yılında, konuklarını ağırladığı bir gün dondurma servis edilmiş. Dondurmalardan birinin sahipsiz olduğu görülmüş. Bunun üzerine küçük Fehmi’nin ortalıkta olmadığı fark edilmiş. Konuklardan Cibali Eczanesi’nin sahibi Necati Beyefendi, çocuğun kayıkhaneden bahsettiğini hatırlayınca, kayıkhaneye koşmuşlar. Maalesef küçük çocuğun cansız vücuduyla karşılaşmışlar. Yalıların hepsinin bir hikayesi var. Kimisi üzücü, kimisi keyifli anlarla dolu. Ancak şu bir gerçek ki o İstanbul, o Boğaziçi bir daha asla geri gelmez. O denli ki az evvel ismini andığım yalıların pek birçok zati günümüze kadar ulaşamamış, kıssalarıyla birlikte tarihin derinliklerinde yerlerini almışlardır.

Yağcı Şefik Beyefendi Yalısı.