Kazakistan’da halk neden sokağa çıktı, ne istiyorlar? İşte yangın yerine dönen ülkede olup bitenin özeti

Petrol zengini eski Sovyet Cumhuriyeti’ndeki protestolar, araçlarda kullanılan sıvı gazda tavan fiyatın kaldırılması ve bunu izleyen artırım üzerine başladı. Pazar günü yalnızca bir bölgede olan protestolar, salı gününe gelindiğinde tüm ülkeye yayılmış, kitlesel şovlar ve polisle çatışmalar çıkmaya başlamıştı.

YÜZLERCE PROTESTOCU VE POLİS YARALANDI

Şovlar süratle şiddete dönüştü, polis Kazakistan‘ın en değerli kentlerinden eski başşehir Almatı’da binlerce şahsa göz yaşartıcı gaz ve sersemletici el bombası ile müdahale etti. Hem protestocu hem polis yüzlerce kişi yaralandı. Çarşamba günü harikulâde hal ilan edildi lakin binlerce kişi sokağa çıkmaya devam etti. Ülkenin birçok bölümünde internetin çöktüğü bildirildi.

HÜKÜMET İSTİFA ETTİ LAKİN TANSİYON DÜŞMEDİ

Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev hükümeti vazifeden aldı ve “ülkede istikrarı sağlamak için” akaryakıt fiyatlarını indirme kelamı verdi. Protestocuların karşılığı, Almatı’da belediye liderinin ofisine saldırmak, dükkanları yağmalamak ve araçları ateşe vermek oldu.

BU SEFER PROTESTOLAR NEDEN FARKLI?

Petrol ve doğal gaz açısından varlıklı olan Kazakistan, Orta Asya’nın en nüfuzlu ülkesi. Bölgenin gayri safi yurtiçi hasılasının yüzde 60’ına sahip. Otoriter bir devlet olarak tanımlanıyor. Yüzölçümüne bakıldığında dünyanın en büyük dokuzuncu ülkesi fakat nüfusu yalnızca 18,8 milyon.

Kazakistan 1991’de Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra bağımsızlığını ilan etti. Yıllarca, 1984’te ülke daha hala bir Sovyet cumhuriyetiyken birinci kere başbakan olan Nursultan Nazarbayev tarafından yönetildi. Nazarbayev daha sonra fiilen karşısına rakip çıkmadan cumhurbaşkanlığına seçildi ve her yere heykellerini dikip, yeni başşehre ismini vererek ülkede bir cins şahıs kültü yarattı.

NAZARBAYEV İKTİDARDA DEĞİL İDARE ÜZERİNDEKİ TESİRİ SÜRÜYOR

Nazarbayev sonunda 2019’da, ülkede pek sık rastlanmayan hükümet zıddı şovları durdurmak için istifa etti. Kendi elleriyle seçtiği halefi Tokayev, memleketler arası gözlemcilerin eleştirdiği bir baskın seçimle işbaşına geldi. Nazarbayev iktidarda olmamasına karşın idare üzerindeki tesiri sürüyor. Gözlemciler protestoların öncelikle bu yüzden olduğunu söylüyor. Nazarbayev’in istifasından sonra geçen yaklaşık üç yıl içinde ülkede fazla bir değişiklik olmadı. Halk ıslahat yapılmamasından, hayat standartlarının düşük, özgürlüklerin de hudutlu olmasından şikayetçi.

“HALK REJİME SADIKTI ZİRA EKONOMİK DURUMUN DÜZELDİĞİNİ GÖRÜYORDU”

İngiltere’de, Kraliyet Memleketler arası Münasebetler Enstitüsü’nden (Chatham House) Kate Mallinson, BBC Rusça Servisi’ne yaptığı açıklamada, “Nazarbayev, Kazakistan halkıyla bir cins toplumsal mukavele yapmıştı. Halk rejime sadıktı, zira ekonomik durumun düzeldiğini görüyordu” dedi.

LPG FİYATLARINDAKİ ARTIŞ BARDAĞI TAŞIRAN SON DAMLA OLDU

Lakin Mallinson’un da söylediği üzere, 2015’ten itibaren iktisat berbata gitmeye başladı ve son iki yıl içinde Covid pandemisi sırasında enflasyon çok arttı. Kazakistan’da yapılan seçimlerin birçoklarını, kullanılan oyların neredeyse yüzde 100’ünü alan iktidar partisi kazanıyor ve tesirli bir muhalefet bulunmuyor. Kazakistan’da toplu nakliyat ve özel araçlarda kullanılan ve genelde ucuz bir yakıt olarak görülen sıvılaştırılmış petrol gazı (LPG) fiyatlarındaki artış, bardağı taşıran son damla oldu.

PROTESTOCULAR NE İSTİYOR?

Hükümetin vazifeden alınması ve akaryakıt fiyatlarının eski seviyelerine çekilmesine karşın, göstericiler sokaklardan çekilecek üzere görünmüyor. 2019’da Cumhurbaşkanı Nazarbayev’in istifasından aldıkları derse bakarak, idare değişikliğinin her vakit istenilen sonuçları getirmediğini anlamış durumdalar. Şu anda sokaklarda ve sayısız kent meydanında sorulan soru, “Yetkililer son 30 yıldır bizim için ne yaptı?”

2011’DE EN AZ 14 EMEKÇİ ÖLMÜŞTÜ

Kazakistan’ın güneybatısında Mangistau bölgesindeki Canaozen kenti, protesto merkezlerinden biri haline geldi. Burası, daha evvel de büyük şovlara sahne olmuş, 2011’de polisin fiyatlar ve çalışma şartlarını protesto eden petrol personellerine müdahalesinde en az 14 emekçi ölmüş, 100’den fazlası da yaralanmıştı. Canaozen artık bir kere daha protesto merkezi ve buradaki göstericiler beş talepte bulunuyor:

Protestocuların öne çıkan bir başkanları bulunmuyor. Analistlere nazaran, muhalefet yıllardır daha birinci evrelerinde susturuluyor ve Kazakistan’da fiilen demokrasi yok. St. Petersburg Avrupa Üniversitesi’nden siyaset bilimci Grigorii Golosov, BBC Rusça Servisi’ne yaptığı açıklamada halkın sokağa çıkarak sesini duyurmaya çalıştığını söyledi. Golosov, “Otoriter şartlar altında, sokak protestoları istenmeyen ekonomik tedbirlere reaksiyon göstermenin olağan bir yolu” dedi.

BUNDAN SONRA NE OLABİLİR VE BU NEDEN KIYMETLİ?

Başlangıçta, Kazakistan yetkilileri krizi ağır bir müdahale yapmadan çözmeye çalışıyor üzere görünüyordu. Fakat Cumhurbaşkanı Tokayev’in protestocuları “yabancıların eğittiği terörist çeteler” diye nitelemesi ve Rusya da dahil kimi eski Sovyet Cumhuriyetlerinin oluşturduğu Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nden yardım istemesi üzerine durum süratle değişti.

Örgüt, Tokayev’in yardım daveti sonrası “istikrar sağlanmasına” yardımcı olmak için Kazakistan’a barış gücü gönderdi. Güce Rus birlikleri öncülük ediyor. Moskova Carnegie Merkezi’nden Alexander Baunov, BBC Rusça Servisi’ne yaptığı açıklamada, Kazakistan’ı Batı’nın klasik bir müttefiki olarak görmediğini, bu nedenle Batılı başkanların olayları “baskıcı bir hükümete karşı demokratik bir kalkışma” olarak yorumlamayı tercih edeceklerini söyledi.

“PROTESTOLAR KAZAKİSTAN’I MOSKOVA’YA YANLIŞSIZ İTER”

Baunov, “Batılı önderlerin protestocuları desteklememesi, Kazak yetkililerin de buna karşılık vermemesi güç olur. Protestolar uzun vadede Kazakistan’ı Moskova’ya hakikat iter” diye konuştu. Resmi Rus medyasında şimdiden protestoların “batılı güçler tarafından teşvik edildiği” yolunda görüşler lisana getirildi.

Büyük bir doğalgaz, petrol ve maden ihracatçısı olan Kazakistan için yatırımcıları itimadı değerli. Siyasi istikrar bu nedenle büyük kıymet taşıyor. Fakat çok sayıda Kazak, eski Kazakistan Cumhurbaşkanı Nazarbayev’in gölgesinde yaşamaktan bıkmış ve gerçek bir değişim için gayrete hazır görünüyor.