Kendi Kafanızın İçindekilerden Şüphe Etmenize Yol Açacak 24 Akılalmaz Psikoloji Testi

Günlük hayatta etrafımızdaki hoşlukları fark etmek konusunda ne kadar başarılıyız? Az sonra okuyacağınız çalışmaya nazaran hayli başarısız olduğumuz söylenebilir. 2007 yılında gerçekleştirilen çalışmada dünyaca ünlü kemancı Joshua Bell, Washington metro istasyonunda keman çalıyor ve kaç kişinin vakit ayırıp müziği dinleyeceği merak ediliyor. 3.5 milyon dolarlık el imali kemanıyla çalan ve konser biletleri 100 $’dan satışa çıkan sanatçı, metroda çaldığı bir günde ortalama 32 $ kazanıyor.

Yeterli bir gözlemci olduğunuzu mu düşünüyorsunuz? Aşağıdaki görüntüyü izleyin ve beyaz formalıların kaç kere paslaştığını sayın. Şayet hakikat bildiyseniz tebrik ediyoruz! Pekala görüntüdeki intihara eğilimli adamı kaç kişi fark etti? Bu testi gerçekleştiren insanların birden fazla görüntünün başında sorulan soruya odaklandığı için bu ayrıntıyı fark edemiyor. Velhasıl birden fazla vakit tıpkı anda birden fazla şeye odaklanmak konusunda problem yaşıyoruz ve müşahede yeteneğimizi abartmayı seviyoruz…

Marsmallow testi, Stanford Üniversitesi’nden Walter Mischel tarafından 1972 yılında yürütülmüş bir çalışmadır. Bu deney kapsamında yaşları 4-6 ortasında değişen çocuklar bir odada bırakılmış, önlerindeki masaya da bir marsmallow koyulmuştur. Denetmen çocuklara marsmallow’u yiyebileceklerini, lakin şayet 15 dakika sonra geri geldiğinde marsmallow hâlâ masada olursa onlara iki adet marsmallow vereceğini söyler. Sonuç olarak deneye katılan çocukların 3’te 1’i mükafatı erteleyerek iki marsmallow’a kavuşmuştur. İlerleyen yıllarda deneye katılan çocukları takip eden Mischel, mükafatı erteleyen çocukların profesyonel ömürde da başkalarından daha başarılı olduğunu kaydetmiştir.

Şayet sıkıcı gündelik işleri daha eğlenceli hâle getirseydik insanların davranış biçimlerini değiştirebilir miydik? İsveç’in Stockholm kentinde gerçekleştirilen bir çalışmaya nazaran evet. Kentin metro istasyonundaki merdivenler piyano tuşlarına dönüştürüldüğünde, yürüyen merdiven yerine bu müzikal merdivenleri kullanan insan sayısı %66 oranında artış gösterdi. Hem daha sağlıklı olan, hem de günün sıradan bir ânını renklendiren bu merdivenler, işi eğlenceli hâle getirmemiz durumunda alışkanlıkların çok çabuk değişebileceğini kanıtladı.

1961 yılında Yale Üniversitesi psikologlarından Stanley Milgrim, yürüttüğü çalışma ile insanların vicdanlarına aykırı düşen şeyleri bir otoriteden buyruk almaları durumunda ne derece gerçekleştirdiğini test eder. Bu çalışma kapsamında öbür odadaki bir beşere sorular sorulur ve iştirakçilerden bu kişinin yanlış yanıtladığı tüm sorular için o beşere elektrik şoku vermesi istenir. Gerçekte elbette bu insanlara elektrik şoku verilmiyordur fakat iştirakçinin bulunduğu odada çalınan ses kayıtlarından çığlık sesleri gelmektedir. Yanlış cevaplanan her soruda gücü artırılan elektrik şokları bir mühlet sonra ölümcül hâle gelmesine rağmen iştirakçilerin hiçbiri deneyi yarıda bırakmamıştır. Bu da bir otoritenin buyruk vermesi durumunda ahlâki olarak yanlış bulduğumuz davranışları çekinmeden gerçekleştirebildiğimizi göstermektedir.

Asch deneyi, bir küme içerisinde bulunmanın insan psikolojisini ne halde etkilediğini araştırmak maksadıyla yürütülmüştür. 1950’lerde gerçekleştirilen bu deneyde tek bir iştirakçi ve birkaç aktör tıpkı odada bulunmuştur ve hepsine fotoğraflar gösterilerek bu görsellerdeki en uzun çizgilerin hangisi olduğu sorulmuştur. Soruya aktörler şuurlu olarak yanlış karşılık vermiştir ve iştirakçinin bu durumdan ne derece etkileneceği gözlemlenmiştir. Sonuç olarak ise iştirakçinin kümeye katılarak yanlış yanıt verme eğiliminde olduğu kanıtlanmıştır.

Yardıma muhtaçlığı olan beşerler çoklukla yardım talep etmek için geniş ve kalabalık caddeleri tercih ederler. Lakin yaygın inancın tersine, kalabalık bir ortamda bulunmak alacağınız yardımın artacağını garanti etmemektedir. Psikolojide “seyirci etkisi” olarak isimlendirilen fenomene nazaran insanların büyük kısmı etrafta az şahit olduğu takdirde muhtaçlığı olanlara daha fazla yardım etmektedir. Zira etrafta çok insan olduğunda insanların birden fazla bu şahıslara nasılsa öteki birilerinin yardım edeceğini düşünmektedir.

Pavlov’un köpeği epey meşhur bir deneydir. Bu deney sayesinde şartlı refleks mefhumu hayatımıza girmiş ve ilerleyen vakitte bu deneyi örnek alan pek çok deney gerçekleştirilmiştir. Çalışma kapsamında köpeklere mama veren bilim insanı, köpeklerin mamayı gördükleri anda salya üretimlerinin arttığını gözlemlemiştir. Bunun akabinde her yemek verdiğinde bir zil çalan İvan Pavlov, bir mühlet sonra köpeklerin mamayı zil sesiyle ilişkilendirdiğini ve zil sesini her duyduklarında mama verilmese dâhi salya üretimlerinin arttığını gözlemlemiştir. Bu da reflekslerin öğrenilebileceğini kanıtlamıştır.

Tarihin en ahlâk dışı psikoloji deneylerinden bir tanesi olan Stanford Hapishane Deneyi’nde, hapishane ortamının insan davranışlarına nasıl tesir ettiği araştırılmıştır. 1971 yılında Stanford Üniversitesi’nin psikoloji binasının bodrum katına geçersiz bir hapishane ortamı kurulmuş ve rastgele seçilen 24 erkek öğrenciden bir kısmının mahkûm, bir kısmının ise gardiyan rolünü üstlenmesi istenmiştir. İki hafta sürmesi tasarlanan bu deneyde öğrenciler kendilerini rollerine biraz fazla kaptırmış, iş kimi vakit ruhsal azap noktasına ulaşmıştır. Yaşanan olaylar sebebiyle 6 gün sonunda durdurulan bu çalışma, içinde bulunulan ortamın insan davranışlarını çok kısa müddetlerde değiştirebildiğini kanıtlamıştır.

Çocukların davranışlarında temel belirleyici olanın genetik mi yoksa etraf mi olduğunu düşünüyorsunuz? Bu soru 1960’lı yıllarda çok fazla sorulmuş, karşılık bulmak için pek çok deney gerçekleştirilmiştir. Albert Bandura tarafından 1961 yılında gerçekleştirilen Hacıyatmaz Deneyi de bunlardan bir adedidir. Çalışma kapsamında çocuklar iki farklı kümeye ayrılmış; birinci kümeden hacıyatmaza agrasif bir biçimde davranan yetişkinleri seyretmeleri; ikinci kümeden ise hacıyatmazla oynayan yetişkinleri seyretmeleri istenmiştir. Sonuç olarak ise birinci kümedeki çocukların tıpkı gördükleri üzere davranarak agresif bir hal sergiledikleri gözlemlenmiş, öteki kümede ise bu türlü bir davranış gözlemlenmemiştir. Bu da çocukların etraflarından gördükleri davranış modellerinin genetik faktörlerden daha tesirli olduğunu göstermektedir.

Küçük Albert Deneyi, bir manada Pavlov’un Köpeği’nin bir beşerle gerçekleştirilmiş versiyonu üzeredir. 1920 yılında John B. Watson ve partneri Rosalie Rayner tarafından yürütülen deney, tarihin en ahlâk dışı deneylerinden bir adedidir. Çalışmada şimdi dokuz aylık olan Albert’in yersiz kaygılar geliştirmesi hedeflenmiş, bebeğin karşısına birinci olarak beyaz bir fare yerleştirilmiştir. Albert, başlarda fareyi görünce hiçbir endişe belirtisi göstermemiştir. Bunun üzerine Watson, Albert fareye her dokunduğunda bir çekiçle çelik bir çubuğa vurarak gürültü çıkarmış, bebeğin vakitle fareden korkmaya başlamasını sağlamıştır. İlerleyen vakitte Albert fareyi gördüğü anda ağlamaya başlamış, böylelikle koşullanmanın beşerler üzerinde de işe yaradığı kanıtlanmıştır.

Kayıp Çocuk Deneyi, etrafımızdakilerin ne derece farkında olduğumuzu sorgulayan deneylerden bir adedidir. Deney için bir adet ilan hazırlanmış, fotoğraftaki çocuğun kayıp olduğu belirtilmiş ve bu ilan sık ziyaret edilen bir mağazanın camlarına yapıştırılmıştır. Müşterilerin kimi durup ilanı incelemiş, kimisi ise hiç bakmamıştır. Tüm bu insanların ortak noktası ise, mağazanın orta yerinde duran çocuğu hiçbirinin fark etmemiş olmasıdır. Bu deney, en değerli mevzularda bile etrafımızda olup bitenlerin farkında olmayışımızı kanıtlamaktadır.

Carlsberg Toplumsal Deneyi birinci olarak bir reklam sineması  için düşünülmüş, daha sonrasında ise insanların reaksiyonunu ölçen bir deneye dönüştürülmüştür. Görüntüde da gördüğünüz üzere bir çift sinemaya sarfiyat ve salona girdiklerinde içeride 148 tane sert mizaçlı motorcu ile karşılaşırlar. Şanssızlık budur ki salonda boş kalan tek yer de salonun tam orta noktasında yer almaktadır. Çiftlerden bazıları motorcuları görünce salonu terk ederken bazıları cüret edip yerlerine otururlar ve ikram olarak bira kazanırlar. Bu deney, insanları görünüşlerine nazaran yargılamanın toplumumuzda ne kadar geçerli olduğunu ortaya koyması açısından değerlidir. Pekala bu türlü bir durumda kalsanız siz ne yapardınız?

Bu deney 1968 yılında, ilkokul 3. sınıf öğretmeni Jane Elliott tarafından, beyaz öğrencilerin ırkçılık konusunda bilinçlendirilmesi maksadıyla gerçekleştirilmiştir. Bunun için birinci olarak sınıfı mavi gözlüler ve kahverengi gözlüler olarak ikiye bölen öğretmen, mavi gözlü öğrencilere ayrıcalık tanımış, kahverengi gözlü çocukların kendilerini azınlık üzere hissetmelerine sebep olmuştur. Birebir vakitte çocukların birbirleriyle bağlantı kurmalarının da önüne geçen Elliott, çocukların davranış ve başarılarında ani bir değişim gözlemlemiştir. Örneğin mavi gözlü çocuklar kahverengi gözlü arkadaşlarına zorbalık yapmaya başlamış ve ayrıyeten mavi gözlü öğrencilerin notlarında ani bir yükselme gözlenmiştir. Bir mühlet sonra birebir ayrıcalığı öz itimadı ve notları düşen kahverengi gözlü öğrenciler için gerçekleştirmeye başlayan öğretmen, çocuklara nihayetinde insanları görünüşlerine nazaran yargılamamayı öğretmiştir.

Çocukluğunuzda annenizden gördüğünüz sevgi için teşekkür etmeniz gereken kişi Harlow’dur. Zira Harlow, 1960’lı yıllarda yürüttüğü tartışmalı deneyler sonucunda, çocuğun ileride sağlıklı bir birey olabilmesi için anne sevgisinin epey kıymetli olduğunu ortaya çıkarmıştır. Deney kapsamında yeni doğmuş maymunları annelerinden ayırarak kendi tasarladığı vekil annelerin yanına koymuştur. Maymun görünümlü bu vekil anneler, altına yiyecek dolu bir fanus koyulmuş kuklalardır. Deneyin sonuçları ise, annenin sırf yiyecek sağlayan bir nesne olarak değil, gösterdiği sevgiyle de yavru maymunun gelişimine büyük katkı sağladığı tarafında olmuştur.

Esnemenin bulaşıcı olduğunu hepimiz biliriz. Lakin bilmediğimiz şey, birebir duruma köpeklerde de rastlandığıdır. Londra Üniversitesi’nde yakın vakitte gerçekleştirilen bir deneyde, esneyen bir insan gören köpeklerin %72’sinin esnediği kaydedilmiştir. Bunun sebebinin ne olduğu şimdi tam olarak bilinmese de, köpeklerin gelişmiş empati kabiliyetlerinin bu duruma sebep olabileceği düşünülmektedir.

Deney kapsamında 22 adet 11 yaşında çocuk iki kümeye ayrılmış ve çocuklardan Robbers Cave Parkı’nda yaz kampı yapmaları istenmiştir. İki küme için farklı kalma yerleri seçilmiş ve bir hafta boyunca iki kümenin da birbirinden haberi olmaması sağlanmıştır. Bu süreç içerisinde birlikte kaldıkları arkadaşlarıyla güçlü bağ kuran çocuklar, birbirleriyle tanıştırıldıklarında ise karşı gruptakilere kelamlı olarak sataşmaya başlamıştır. Araştırmacılar daha sonra iki küme ortasındaki tansiyonu daha da artırmak için çeşitli müsabakalar düzenlemiş, sonuç olarak çocukların tıpkı ortamda yemek yemeyi bile istememelerini sağlamıştır. Tansiyon bu noktaya ulaştıktan sonra ise çocukların birlikte yer alacakları aktiviteler gerçekleştirilerek tansiyonun nasıl seyredeceği gözlemlenmiştir. Oyun oynamak, sinema izlemek üzere aktivitelerin çok fazla işe yaramadığı görüldüğünde, çocukların verilen bir misyonda iş birliği yapması zarurî kılınmış ve tansiyon fakat bu formda çözülebilmiştir. Bu da, iş birliği yapmanın insanları ön yargılardan ve çatışmalardan koruyabileceğini göstermiştir.

Toplumsal psikolojinin klasik bulgularından bir tanesi olan Hâle Tesiri, çoğumuzun insanların tek bir özelliğinden yola çıkarak genel yargılara vardığımızı kanıtlıyor. Bunu kanıtlamak için internetteki bir arkadaşlık sitesine iki adet görüntü koyan araştırmacı, birinci görüntüde tıpkı metni canlı ve sempatik bir biçimde, ikinci görüntüde ise melankolik bir biçimde okuyor. Daha sonra bayan iştirakçiler iki kümeye ayrılıyor ve bu kümelere iki görüntüden bir tanesi seyrettiriliyor. Sonuç olarak birinci görüntüyü izleyen bayanlar adamı alımlı bulurken, ikinci görüntüyü izleyen bayanlar, metin büsbütün birebir olmasına rağmen adamdan hoşlanmadıklarını belirtiyorlar. Bu da hâle tesirinin bir insanı cazibeli bulmamız konusunda değerli rol oynadığını ortaya koyuyor.

İçerdiği ahlâk dışı metotlar sebebiyle Canavar Deneyi ismini alan bu çalışma, müspet ve negatif konuşmanın çocuklar üzerindeki tesirlerini araştırmak için gerçekleştirilmiştir. Iowa Üniversitesi’nden Wendell Johnson, çalışma için kimileri kekeme olan 22 adet öksüz çocuğu denek olarak seçmiş, kekeme olan çocuklar üzerinde olumlu konuşma terapisi, başkaları üzerinde ise negatif konuşma terapisi gerçekleştirmiştir. Deneyin sonucunda başta kekeme olmayan çocuklar çeşitli ruhsal rahatsızlıklar ve kekemelik geliştirmiş, bu durumlardan hayatları boyunca muzdarip olmuşlardır lakin deney de müspet ve negatif konuşma terapisinin beşerler üzerindeki tesirlerini ortaya koymuştur. Kıymet miydi orası başka…

Tek yumurta ikizleri uzun vakit boyunca psikologların en fazla ilgisini çeken bahislerden bir tanesi olmuştur. Bu kardeşlerin ortasında telepatik bir bağlantının olduğunu ve birbirlerinin yaşadıklarını hissettiklerini eminiz ki daha evvel duymuşsunuzdur. Bu çeşit bir irtibat kanıtlanamamış olsa da, paylaşılan genlerin, yetiştirilme stilinin ve benzeri ömür tecrübelerinin tek yumurta ikizlerinde emsal düşünsel süreçler oluşturduğu ve uyaranlara emsal yansılar vermelerine sebep olduğu gözlemlenmiştir.

Loftus ve Palmer isimli iki bilim beşerinin 1974 yılında keşfettiği üzere anılarımız bizi yanıltabilmektedir. Bu iki bilim insanı, iştirakçiler için makul sorular hazırlamış ve bu soruların bireylerin muhakkak olaylara dair anılarında değişime sebep olup olmayacağını araştırmıştır. Çalışma kapsamında iştirakçilere bir trafik kazasının slaytlarını gösteren araştırmacılar, daha sonra onlardan bir görgü şahidi üzere yaşananları anlatmalarını istemiştir. Sonuç olarak ise olayı anlatmak için kullanılan farklı sözlerin, insanların kazayla ilgili anılarında değişim yarattığı gözlemlenmiş, hafızanın kolay bir biçimde saptırılabileceği kanıtlanmıştır.

Şayet soruya yanıtınız evet ise (bunu çoğumuz kendimizi korumak hedefiyle yaparız) psikolojide “bilişsel uyumsuzluk” ismi verilen durumu deneyim etmişsiniz demektir. 1956 yılında psikoloji öğrencisi Jack Brehm tarafından gerçekleştirilen enteresan bir çalışmada, yeni evli Brehm düğün armağanlarını (lamba, tost makinesi, radyo vb.) sınıfa götürmüş ve sınıf arkadaşlarından her bir ikramın ne kadar alımlı olduğunu puanlamalarını istemiştir. Akabinde öğrencilerden en cazip buldukları iki hediyeyi seçmeleri istenmiştir ve sonrasında tüm ikramlar tekrar puanlanmıştır. Sonuçta ise, öğrencilerin yaptıkları son puanlamada seçtikleri iki ikrama daha yüksek puanlar verdikleri ve öbür armağanların puanlarını düşürdükleri gözlemlenmiştir. Velhasıl hepimiz kendi seçimlerimizi onama ve hakikat bir seçim yaptığımıza inanma gereksinimi duyuyoruz.

Bazen hepimiz makus günler geçiririz ve bir beşere sarılma gereksinimi duyarız. Bunun ne kadar geçerli olduğunu test eden Juan Mann lakaplı adam da, tasarladığı toplumsal deneyde dileyen herkesin kendisine sarılabileceğini gösterir pankartla sokaklara çıkar. Kampanyasını Avustralya’nın Sidney kentinde sürdüren adam halktan hayli olumlu bir reaksiyon aldıysa da kampanyası polis tarafından engellenir. Bunun akabinde kampanyanın devam etmesi için halk tarafından tam 10,000 imza toplanır ve içinde bulunduğumuz argüman edilen kayıtsızlık ve teknoloji bağımlılığı çağı beşerinin yeri geldiği vakit ne derece dayanışmacı olabildiği görülmüş olur.

Değişim körlüğü, insanların ufak değişimleri fark etmek konusunda ne kadar başarısız olduğunu kanıtlayan bir bulgudur. Bu durum kimi vakit o kadar üst boyutlara ulaşmaktadır ki, etrafımızdaki değişen yüzleri bile fark etmeyiz. Çoklukla dikkati dağıtan görsel uyaranlar sebebiyle ortaya çıkan değişim körlüğü, üstteki GIF’te gördüğünüz üzere durumlarda insanların %75’inin değişen adamı fark edememesine sebep olmaktadır.