Koruma kurullarının kurtaramadığı Arkadius Sütunu

Ahmet Hamdi Bülbül*

Roma’da olduğu üzere Bizans İstanbul’unda da birçok meydan açılmış ve forum olarak isimlendirilmiştir. İmparatorlar isimlerini kalıcı kılmak için kazandıkları zaferleri ve yaptıkları işleri gösteren kazılarak ve oyularak, kabartmalı ve heykelli sütunlar dikerlerdi.

İstanbul’un Bizans devrinde Kserolophos olarak isimlendirilen bölgesinde, Apollon Tapınağı temonosu yanında, Gainas İsyanı’nın bastırılmasından sonra mermer onur sütunu diktirilir. II. Theodosios (408-450) tarafından yaptırılan sütunun üzerine Arkadius’un heykeli konularak 421 yılında yapılan bir merasimle açılışı gerçekleşir.

Sütunun bulunduğu meydan ekseriyetle “Forum Arcadii” ismi ile anılmış lakin beşinci yüzyılda bir süre “Forum Teodosiacum” ismini almış ve sonraları tekrar eski ismi olan “Kserolophos” ismi ile anılmaya başlamıştır. Sütun da doğal olarak bulunduğu forumun ismini almıştır.[1]

Üzerinde yazı ve tarih bulunmayan sütunun esasa giriş kapısı kenarında akant yapraklı bir çerçeve içinde Latin haçı kabartması mevcuttu.

SÜTUN 740’TA YIKILDI, 1719’DA ONARILDI

Müller Wiener; Theoph’tan naklen İstanbul’da 542 yılında olan bir sarsıntıda Arkadius’un heykelinin, 550 yılında ise yıldırım düşmesi sonucu sütunun büyük ziyan gördüğünü, 740 yılında çıkan bir zelzele sonucu ise düsturuna kadar yıkıldığını söyler.[2] Lakin tıpkı kitapta sütunun 1633 ve 1660 sarsıntılarında harap duruma geldiğini ve sütunun gövdesinin etrafındaki meskenlere ziyan verebileceğinden 1715 yılında taşlarının kısmen öteki yapılarda kullanılmak üzere taşındığını söyler. [3] Benzeri bir bilgi de Gurlitt’te mevcuttur. Gurlitt İmparator Arkadius’a vakfedilen bu sütunun 403 yılında yapıldığını 421 yılında ise İmparator II. Theodosius tarafından babasının heykeliyle donatıldığını, 542 yılında yıldırım isabet etmesi sonucu heykelin sağ elinin koptuğu, 740 yılında da yıkıldığını, 1719 yılında ise harap vaziyette olduğu için onarıldığını söyler.[4]

1544-1547 yılları ortasında İstanbul’u gezen Petrus Gyllius, Arkadius anıtını da incelemiş ve bir ekip notlar alarak anıtın o dönemdeki durumu hakkında bilgiler vermektedir. Gyllius, anıtın üzerinde o zamanda de çatlaklar olduğunu ve demir çemberlerle sağlamlaştırıldığını, anıtın 233 basamaklı taş merdivenli olduğu ve merdiven sahanlıklarının mazgal pencerelerle aydınlatıldığını söyler. [5]

Arkadius Sütunu’nun girişindeki tavanda yer alan kabartmalar, İAMEA, 1935.

ROMA’DAKİ TRAJANUS SÜTUNUNUN EŞİ

İstanbul Arkeoloji Müzeleri Encümeni Arşivi’ndeki evrakında yer alan ve Ali Saim Ülgen’in hazırladığı tescil fişinde ise anıtın 1695 yılına kadar çok harap durumda olduğu ve yangınlar gördüğünden civar halkın hayatını tehlikeye koyduğunu gören Osmanlı hükümeti tarafından yıktırıldığı ve sırf kuralının kaldığı belirtilmektedir.[6] Sütun esası 1894 zelzelesinden de ziyan görür. Sütunun etrafındaki dükkân ve konutların de ziyan görmesi üzerine bu dükkân ve yerlerin istimlak edilmesi istenir.[7] Encümen belgesindeki dokümanlarda bu sütunun Roma’daki Trajanus sütunun eşi olduğu ve İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müzesi’nde bu sütunun bir modelinin olduğu, uzunluğunun 140 kadem yani 50 metre kadar ve 233 basamaklı olduğu, 9 metre yüksekliğindeki kuralın üzerinde küçük bir odanın olduğu belirtilir.[8]

İstanbul’un fethinden sonra sütunun bulunduğu bölge yapılaşmaya açılır. Sütunun etrafında yapılan meskenler ve dükkânlarla bir meydan olma özelliğini kaybetmeye başlar. Burada Pazar günleri kurulan ve bilhassa bayanlara mahsus bir Pazar olması nedeniyle de “Avrat Pazarı” olarak isimlendirilir. Sütun da da “avrat taşı”, “kız taşı”[9] olarak anılmıştır.

Gurlitt 1920’de anıtın 32 kattan ibaret olduğunu, içinden merdivenle üst çıkılabildiğini, sütun düsturunun üç tarafında kabartmaların olduğu, dördüncüde günümüze kadar gelen bir kapıyla donatıldığı, her katın yalnızca iki dev mermer bloktan meydana geldiği ve içinde hücreler, merdiven sahanlıkları ve kollukların oyulduğu, günümüze yalnızca iki rölyefin geldiğini söyler.[10]

Sütun hakkında araştırma yapanların verdiği bilgilere nazaran, sütundaki kabartmalarda Grek mitolojisindeki zafer tanrıçası Nike, uçar vaziyette elinde bir çelenk ile imparatorun üzerine gelmektedir. Öteki tarafta yenilmiş olan Gotların esirleri, Bizanslıların elde ettikleri ganimetler en ince detayına kadar tasvir edilmiştir. Burada üzerinde durulacak bir öbür nokta ise Bizans askerlerinin kalkanları üzerinde Hz. İsa’nın monogramı ile haç tasvirlerine yer verilmiş olmasıdır. Düstur ile gövdenin birleştiği yere çelenk ve kısım motifleri işlenmiştir.[11]

ETRAFINDA HAFRİYAT YAPILMASI YARARLI OLABİLİR

Geoffroy [12] ve Ebersolt’un [13] işaret ettikleri üzere Arkadius Sütunu’nun etrafı kazıldığı takdirde sütunun kabartma modüllerinden büyük bir kısmının bulunması ihtimali olduğu, lakin III.Ahmed devrinde etrafının yapılaşmaya başlandığı bir periyotta yıktırılan bu sütunun taşlarının öbür yapılarda kullanılmış olması da mümkündür. Sonucunun ne olacağı bilinmeyen hafriyatlardan evvel yapılması gereken birinci iş, elbet kuralın etrafını açarak onu ortaya çıkartmak ve konut sahibi kadar ziyaretçiye de nahoş gelen zoraki misafirliğe bir son vermektir. [14]

Arkadius Sütunu’nun etrafını kaplayan yapılar…

1969’DA ETRAFININ AÇILMASI İSTENDİ

1935 yılında İstanbul Arkeoloji Müzeleri Encümeni uzmanlarınca tespiti yapılan sütun ile ilgili muhafaza çalışmalarının başlatılabilmesi için bir 35 yıl daha geçmesi gerekiyordu. 1969 yılında Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Konseyi 11.07.1969 gün ve 4824 sayılı kararında; Arkadius Sütunu kalıntısı, korunması gerekli çok bedelli bir tarihi anıt ve bu anıtın etrafının açılması önemli bir zaruret olduğunu belirterek, sütunun esasın Haseki Bayan Sokağı’na bakan, tek özgür cephesinin, haksız olarak işgal edildiği ve buranın bir bahçe haline getirildiği, ön cephenin fuzuli işgaline son verilmesi ve 10 parsel ile 8 parselin sütun esasına uzak art kısmında lakin inşaata müsaade verilebileceği belirtilmiştir.

Arkadius Sütunu İstanbul I Numaralı Kültür Varlıklarını Müdafaa Bölge Kurulu’nun 16.12.1992 gün ve 4273 sayılı kararıyla korunması gerekli kültür varlığı olarak tescil edilir.

Birebir Heyet 05.05.1993 gün ve 4604 sayılı kararında sütunun bitişiğinde bulunan ve tescil kaydı olmayan 1129 ada, 11 parselde yapılacak uygulamaya ait ise; “Arkadius Sütunundan ötürü etrafı ile birlikte etüt edilerek (Sütunu açığa çıkaracak şekilde) düzenlenmesine, buna ilişkin imar planı örneğinin Heyetimize iletilmesinden sonra hususun Heyetimizce değerlendirilebileceğine karar verildi” denilmiştir.

2006’DA ÜÇÜNCÜ SEFER HEYET KARARI ÇIKTI

İstanbul IV Numaralı Kültür Varlıklarını Müdafaa Bölge Heyeti ise 17.07.2006 gün ve 459 sayılı kararında kelam konusu sütunun müdafaa kümesini I olarak belirlemiş, rölöve, restitüsyon ve onarım projesinin ise 26.01.2005 gün ve 402 sayılı karar uyarınca park alanında kalan taşınmazın etrafı ile münasebeti ele alınarak, kentsel tasarım projesi ile birlikte şuraya iletilmesi istenmiştir. Kelam konusu karar 07.08.2006 tarih ve 1397 sayılı yazıyla Fatih Belediye Başkanlığı’na ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi’ne gönderilerek gereğinin yapılması istenmiştir. Lakin ilgili lokal idareler ortadan geçen 14 yıllık vakit zarfında rastgele bir teşebbüste bulunmamıştır.

Arkadius Sütunu ile ilgili Arkeoloji Müzeleri Encümeni Arşivi’nde yer alan evrakta anıtın 1935 yılındaki durumunu gösteren fotoğrafta anıtın sağında ve solunda yer alan sivil mimari örneği iki taşınmaz görünmektedir. Sütunun solundaki kâgir yapının sütuna bitişik olduğu sağdaki ahşap yapının ise bir metreye yakın çekme arasında olduğu her iki yapının da sütunla birebir hizada olduğu ve taşınmazların saçak kotlarının sütunun üst hizasında olduğu görülmektedir. Günümüzde ise sütunun vaktiyle sütunun sağında yer alan kâgir yapının ahşap olarak sütundan 5-6 m. caddeye çekilerek yapıldığı, soldaki ahşap yapının da birebir aralıkta öne çekilerek betonarme olarak ve sütunun üst kodunu geçer bir vaziyette çekme katlı olarak inşa edildiği görülür. Üstte bahsi geçen muhafaza bölge konseyi kararları mevcutken bu yapıların nasıl bir evrim geçirdiği araştırılması gereken bir durumdur.

Dipnotlar 

[1] Josef Strzygowski, Die Saule des Arkadius in Konstantinopel, Jahrbuch des Deutschen Archaologischen İnstuts, 8, İstanbul 1893, s.230.
[2] Wolfgang Müller Wiener, İstanbul’un Tarihî Topografyası, YKY, İstanbul 2007,.s.250.
[3] Wolfgang Müller Wiener, a.g.e., s.253.
[4] Cornelius Gurlitt, İstanbul’un Mimari Sanatı, Çev. Rezan Kızıltan, Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı Yayını, Ankara 1999, s.16
[5] P.G. İnciciyan, XVII. Asırda İstanbul, Çev. Hrand D.Andreasyan, İstanbul 1956, s.143.
[6] İAMEA, Evrak No:79, 1935
[7] DABOA, MF.MKT., Kutu:226, Gömlek:24,H.17.03.1312/M.18 Eylül 1894.
[8] İAMEA, Evrak No:79, 1935
[9] DABOA, MF.MKT., Kutu:226, Gömlek:24, H.17.03.1312/M.18 Eylül 1894; Ekrem Hakkı Ayverdi, 19. Asırda İstanbul Haritası, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayını, İstanbul 1958, Pafta No:D.3
[10] Cornelius Gurlitt, a.g.e., s.16
[11] Fazilet Yücel, “İstanbul’un Bizans Devri Dikili Taşları”, İstanbul’un Simge Taşları, Yay. Haz. Fatih Dalgalı, İBB. Kültür AŞ. Yay., İstanbul 2019, s.50-51
[12] A. Geoffroy, La colonne d’Arcadius a Constantinople, Fondation E.Piot Monuments et memories, V.2. Paris 1895, s.121.
[13] J.Ebersolt, Constantinople Byzantine et lev Voyageurs du Levant, Paris 1918.
[14] Semavi Eyice, “Arkadius Sütunu” İstanbul Ansiklopedisi, 2. Cilt, Nurgök Matbaası, İstanbul 1959, s.1019.

Kaynakça:

• Ayverdi, Ekrem Hakkı 19. Asırda İstanbul Haritası, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayını, İstanbul 1958, Pafta No:D.3
• Eyice, Semavi, “Arkadius Sütunu”, DB. İstanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakfı- Kültür Bakanlığı Yay.İstanbul 1994,C.1, s.306-307.
• Geoffroy, A., La colonne d’Arcadius a Constantinople, Fondation E.Piot Monuments et memories, V.2. Paris 1895, s.121.
• Gravürlerle Türkiye C.3,Yayına Hazırlayan Ali Sevim, Ankara 1996.
• Gurlitt, Cornelius, İstanbul’un Mimari Sanatı, Çev. Rezan Kızıltan, Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı Yayını, Ankara 1999.
• İstanbul Arkeoloji Müzeleri Encümeni Arşivi, Evrak No:79, 1935.
• İnciciyan, P.G., XVII.Asırda İstanbul, Çev. Hrand D.Andreasyan, İstanbul 1956.
• Mango, Cyril, Bizans Mimarisi, Yayına Hazırlayan: Bülent İşler,
• Strzygowski, Josef, “Die Saule des Arkadius in Konstantinopel”, Jahrbuch des Deutschen Archaologischen İnstuts, 8, İstanbul 1893, s.230-249.
• Ünver, Süheyl, “Avratpazarı Dikilitaşı”, Tarih Dünyası, İstanbul 1950, S.16, s.688.
• Wiener, Wolfgang Müller, İstanbul’un Tarihî Topografyası, YKY, İstanbul 2007,.s.250.
• Yücel, Fazilet, “Tarih Konuşuyor”, S.58, İstanbul 1968, s.3958-3960.
• Yücel, Fazilet, “İstanbul’un Bizans Devri Dikili Taşları”, İstanbul’un Simge Taşları, Yay. Haz. Fatih Dalgalı, İBB Kültür AŞ. Yay., İstanbul 2019, s.15-69.

*Ahmet Hamdi Bülbül kimdir?

Arkeolog ve sanat tarihçisi, fotoğrafçı, araştırmacı müellif. Mimar Sinan Üniversitesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü’nden 1999’da mezun oldu. 2001’de tıpkı üniversitenin Toplumsal Bilimler Enstitüsü, Türk-İslam Sanatları Bölümü’nde yüksek lisansını tamamladı. 2005 yılının sonunda Kültür Bakanlığı, İstanbul IV Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Müdafaa Bölge Şurası Müdürlüğü’ne uzman olarak atandı. 2015 – 2019 ortasında İstanbul VI Numaralı Kültür Varlıklarını Müdafaa Bölge Şurası Müdürlüğü misyonunu yürüttü. 2019 yılında İstanbul Türk İslam Yapıtları Müzesi’nde görevlendirildi. Mimari ve süsleme sanatları, onarım ve kültür tarihi üzerinde çok sayıda makalesi yayınlandı. “Sayfiyeden Metropole Boğaziçi’nde Koruma” isimli birinci kitabı 2019’da yayımlandı. İkinci kitabı “Osmanlı’dan Cumhuriyete Sanatın Propaganda Olarak Kullanılması” yayın kademesinde.