Kültürel modernizm bağlamında dengbêjlik

Abdulselam Akıncı

Kavramsal olarak modernizm birinci ortaya çıktığı rönesans/aydınlanma periyodundaki tanımlamadan bağımsız, eski olana güçlü bir aksilikte söz alanı bulan sosyolojik bir terim olarak daha çok sanayi ihtilali sonrası her türlü yenilenme/yenileşme sürecini tasvirleyen bir kavram olarak çağın hafızasına kazındı.

İnsanlığın kıssası kadar eski olan merakla, düşün insanları daima ve ısrarla doğruyu en doğruyu buluncaya kadar sorular sordu, araştırmalar yaptı, deneyler gerçekleştirip mutlak olanın peşinde macerasını sürdürdü, sürdürmeye de devam ediyor. İnsanlığın kendi oluşumunun münasebetlerini bulma arayışı, kimdi ve ne için dünya denilen yerdeydi sorusu çağlar kapattırıp çağlar açtırdı. Merak, olandan daha çok olması gerekenin ne olduğunu sorusunu sorduruyordu daima ve bu direnç daima olarak birbirinin iflasına sebep olan paradigmaların biriktirildiği kumbaraya döndürdü geçmişi. Bu formda müspet bilimlerde mutlak olana ulaşıncaya kadar paradigmaların birbirini kararsız bırakması zarurî ve olması gerekendi ve o denli de oluyordu. Bilimde yeninin işlevselliği eskiyi minnetle anıda kalması gereken bir arşiv olarak tutuyor/tutuyordu. Bu merak sayesinde baş döndürücü bir süratle değişip dönüşen dünya yeni daha ucuz ve daha pratik ve daha işlevsel şartlar sağladı insanlığa. Modernistlerin hayatın tüm pratiklerinde önerdikleri eskiyi reddediş söylemi ve bu manadaki uygulamaları olumlu bilimler için yeterli lakin toplumsal bilimlerin ilgi alanındaki kültür için son derece olumsuz sonuçlar doğurdu. Bir şey hem âlâ hem berbat olabilir miydi/mi? Olabilir! Sözgelimi bir kanser hastasına uygulanan kemoterapi tedavisi öldürücü olan makus huylu tümörü hedeflerken birebir vakitte o tedavi müddetince bedenin tüm direncini de de tüketen anti tedavi fonksiyonunu de beraberinde görüyordu. Modernizmin hem güzel hem de makus tarafına bu kolay örneklem üzerinden bakabiliriz.

Müspet bilimler için modernizmin eskiyi reddedişi olması gereken ve zorunlulukken, toplumsal bilimlerin ilgi alanındaki kültüre dair olanda yeninin eskiyi kararsız kılması bir mecburilik değil lakin tercihle açıklanabilir. Ama kültürel manada modernizmin önerdiği yeni yaşayış formları ve modernist bakışın getirdiği yenilikler beraberinde eskiyi çöpe atma cüretini gösteren, klâsik olana burun kıvıran yeni jenerasyonların doğmasına sebep oldu. Toplumların gen haritası da sayılabilecek ve tarihin akışı içerisinde o toplumun tüm kodlarının istifli olduğu ve ismine kültür denilen olgunun, Kültürel modernizmle erozyona uğraması geçmişi silmekle muadil bir durumdur. Kültürün yazılı kaynaklarda korunduğu toplumlar için modernizmin önerdiği yeni formlar ve kültür sanatta yesyeni şeyler deneyip şımarma istemi bir hak olarak görülebilir. Zira bu toplumların bir gün çağdaş olanın sıkıcılaşması sonucu, geriye dönmek istediklerinde eskiyi olduğu yerde görme talihleri daha fazladır.

DENGBÊJLİK

Fakat Kürtler üzere her şeylerini kelamın hafızasında depolayan ve yazıyla teması siyasetin tarihi boyunca ötelenen toplumlar için sanatta klasik olanı terke meyil ve şımarma isteği mevcut olanın da yok olup gitmesi demek olur. Haliyle Kürt müziğini icra edenlerin eskiyi derleyip toparlamadan yeni olanla şımarma üzere bir zevkten biraz daha beri kalmaları elzemdir. Zira Kürt toplumu her ne kadar kentleşip modernizmin araladığı kapılardan içeri girmek zorunda kaldıysa da günümüz koşullarında bile klasik olana olan gereksinim sürmektedir. Zira hala Kürde dair olanın en yüksek perdeden lisana getirilmesi ve transfer formu tehlikeli ve yasaklıdır. Bu yüzden klasik klasik Kürt müziğinin sürdürücüleri olan günümüz dengbêjlerinin ve bu geleneğin dinleyici kitlesinin geçmişle bağları koparma üzere bir lüksü yoktur aslında. Özetle Kürt müzik sanatkarlarının çağdaşla olan ilişkilenme hali istikrarlı ve kelamın hafızasını daima olarak referans alma halinde olmalıdır. Bu keskin üzere görünen tutumu, eskiyi reddetmeden, yeniyi eskinin bıraktığı izden takip etmek teklifini Dengbêjlik bağlamında söz ediyorum. Yoksa Kürt ses sanatkarlarının müziğin her tipinde yaptıkları kaliteli ve çağdaş üretimlere bir itiraz formunda algılanmamalı.

Kültürel modernistler, tarihi süreç içerisinde 19. yüzyılda muhtaçlık olana acil bir karşılık ve reaksiyonel olarak gelenekleri terk etme teşebbüslerini bir vakit sonra terk ettiklerini, yüksek perdeden olmasa bile klâsik olanın terkinin çok da mümkün olmadığını kabullendiklerini biliyoruz. Bu malumat, dengbêjlik özelinde, dengbêjlik kültürünün korunması noktasında yapılabileceklere dair umut aşısı olabilen bir moral tabiri olarak yazıda yer alsın. Fransız sosyolog Pierre Bourdieu, toplumların tüm alışkanlıklarını “kültürel sermaye” diye niteler. Tam da bu noktada Bourdieu’nun tanımlamasına uygun düşen Kürtlerin kültürel sermayesi olan dengbêjlik geleneği ve geleneğinin sürdürücüleri olan/olacak günümüz dengbêjlerinin üretim formları ve pratikleri bu kültürel sermayenin yaşatılıp korunması noktasında kâfi olup olmayacağı sorusuyla yüz yüze kalırız. Elbet kilam üreticisi olan dengbêjlerin üretim koşulları ve dinlerkitlenin çağımız şartlarındaki ilgisi bizlere bu kadim geleneğin geleceği hakkında ipuçları sunmakta. Görünür olan şu ki yanlışsız ve yerinde bir teşhis için, dengbêjliğin çağın direttiği koşullar karşısında direngenliğinin kırılmasını, değişen üretim kaidelerine ve kültürel modernizmin enfekte edip tanınan kültürün erozyona uğrattığı vaktin coğrafyasına bakarak daha düzgün anlayabiliriz. Her şeye karşın dengbêjliğin yeni jenerasyon için egzotik bir kültür ve entelektüel bir merak ögesi olmaktan çıkmasının gerek ve birinci koşulu dengbêjlerin evvelce üretim yaptıkları halde bu alanda üretime dönmeleri ve evvelden yaşıyorlarmış üzere yeniyi yaşamalarıyla mümkündür.

Mümkün müdür?

Evet mümkündür!