Marina Abramović’in çığlıkları

Bir insan, tam karşınızda, şuuru büsbütün açık biçimde kendisine ziyan verecek bir aksiyonda bulunuyorsa ne yaparsınız? Bu kişi bu aksiyonu bir ‘sanat ortamında’ gerçekleştiriyor diye bunu ‘sanat’ olarak kabul etmeniz gerekir mi? Yoksa bu kişinin kendine ziyan vermesine mahzur olmak için onu alıp bir psikiyatri kliniğine yatırıp gırtlağından aşağı serotonin hapları boca etmeniz mi gerekir?

Peter Weiermair, “Çağdaş Sanatta Kan Üzerine Düşünceler” isimli makalesinde, performans sanatkarlarının kendilerini yaralamaya varacak biçimde bedensel limitlerini zorlamaları konusunda şunları söylüyordu: “İlk performans sanatkarlarının kuşağı için asıl değerli olan aksiyonlarının arındırıcı [cathartic] etkisiydi, bunlar seyircilerinin karşısına en alışılmadık konumlarda ve kendi kendilerini yaralayarak çıktılar; bu kuşak için savaş tecrübesi şimdi tazeliğini koruyordu, bir yandan da Vietnam Savaşı devam ediyordu.”

Performans kavramının daha geniş kitleler tarafından anlaşılmasını sağlayan olayın Yoko Ono ile John Lennon’ın 1969’da Vietnam Savaşı’nı protesto için ürettikleri savaş tersi performansları olduğunu söyleyebiliriz. Marina Abramović üzere bayan sanatkarlar içinse başlangıçta performans yapmanın maksadı bayana şiddete dikkat çekmekti. Valie Export, Marina Abramović ve Gina Pane, bilhassa de Ana Mendieta ve E. Krystufek üzere pek çok bayan sanatçı, seyirci karşısında gerçek yaralarından gerçek kan akan performanslar gerçekleştirdi. Genç yaşta ölen Gina Pane kendi yüzüne ziyan vererek performans yapıyordu. Marina Abramović, 1975’te Innsbruck’taki Galerie Krinzinger’de gerçekleştirdiği “Lips of Thomas” (Thomas’ın Dudakları) performansında yavaş yavaş bir kilo bal yedi, bir litre kırmızı şarap içti, kırık camlarla göbeği üzerine beş köşeli bir yıldız çizdi. Dördüncü kısımda uyuşana kadar kendini kamçıladı, akabinde bir buz kalıbının üzerine yüzükoyun uzandı, bir izleyici onu kaldırana kadar yatmaya devam etti. Abramović’in bu performansı, izleyicilerden biri onu buzun üstünden kaldırdığında bitti, yani performansı sonlandıran kişi sanatçı değil, seyirciydi.

Erken devir performanslarında, izleyicinin tahammül hudutlarını zorlayan Marina Abromović, izleyiciyi pasif pozisyonundan çıkarıp harekete geçmek zorunda bırakmayı amaçlıyordu. Abromović’in performansını durdurarak, Erika Fischer-Lichte’nin tabiriyle ‘aktif’ hale gelen izleyici, performansın bir modülü olmasıyla artık bir ‘sanatçı’ya dönüşmüyor muydu?

“Lips of Thomas”, performans sanatının klasik estetik kurallarıyla açıklanmasının mümkün olmadığını savunan Erika Fischer-Lichte’nin “Performatif Estetik” isimli kitabının başlangıcında detayıyla irdelenir. Abramović’in “Lips of Thomas’ta vücuduna ziyan vermesine şahit olan izleyiciler, neden onu daha en başında, kendi vücudunu cam kırığıyla çizme hareketine başladığı anda durdurmamıştır? İzleyici, bir sanatkarın kendine ziyan vermesini izlemekten neden zevk alır?

Hermann Nitsch’in bir performansı üzerine yazdığı makalesine Saatchi Gallery’nin sayfasında yer verilen Eugene Gorny, bu biçim performans sanatının neden dikkat çektiği konusunda çok kolay ve çarpıcı bir yorum üretir: “Nitsch’in ve benzerlerinin sanatı, kendi içlerindeki şiddete ve şehvete dair farkındalık sahibi olmadıkları için bu dürtülerle hareket edenlere hep cazip gelecektir.”

‘BENİM İŞİM SEYİRCİDİR’

Marina Abramović, tam olarak bu durumun farkındadır. Onun 50 yıllık mesleği boyunca sahnelediği psikodramalarda seyircinin yansısı aslında yapıtın kendisidir. Erken devrinde seyirciyi performansa müdahale etmeye zorlayan Abramović, “Artist is Present”ta seyirciyle karşılıklı sandalyelerde oturmak üzere daha az şiddet içeren bir yola geçti. Seyirci, en başta farkında olmasa da tekrar performansın merkezindeydi lakin bu sefer sanatçı kendine gözle görülür formda ziyan vermiyordu. 30 Ocak’ta Sakıp Sabancı Müzesi’nde gerçekleşen basın toplantısında 74 yaşındaki sanatçı, performansta seyircinin kıymetinden kelam ederken şunları söyledi: “İzleyici röntgencidir (Public is voyeur)… Performans sanatı bir topluluk yaratmakla ilgilidir. Bir performansı izleyen ve buna katılan izleyici artık birebir kişi değildir. Performans bir saatte biten bir iş değildir. İzleyici galeriden çıkıp gitse bile o performansın tecrübesini düşünmeye devam eder. Bir arkadaşına anlatır, onun arkadaşı da gelip izler. Böylelikle bir topluluk oluşur, bir sanat topluluğu. Bu topluluk, performans aracılığıyla ortak bir tecrübe kazanmış olur. Benim işim seyircidir. (The public is my work.)”

Performans anından…

‘PERFORMANS SANATKARI ŞİMDİKİ VAKİTTE OLMALIDIR’

Marina Abramović, basın toplantısında yöneltilen sorulardan birini cevaplarken, 50 yıllık mesleğinde kendisinin de izleyici üzere, zihinsel bir dönüşümden geçtiğini, tecrübelerinden öğrendikleriyle performanslarının da değiştiğini vurguladı. “Rhythm 0’ı yapmamın üstünden 30 yıl geçtikten sonra ‘Artist is Present’ büsbütün öbür bir fikirdi. Performans sanatkarı izleyicinin ne hissedeceğini belirler. Rhytym 0’da izleyicinin ruh hali sıfır noktasındaydı. Bir izleyiciyle karşılıklı sandalyelerde oturmamızdan oluşan ‘Artist is Present’ta ise izleyicinin modu çok yüksekti” diyen sanatçı, en başından beri ürettiği tüm performanslarında izleyicinin iştirakine değer verdiğini birden fazla defa vurguladı.

Nitekim de bugün, performans sanatının başlangıç yıllarında aktif olan bayan sanatkarlar, kendi vücutlarına ziyan vermelerinin bayan hakları hareketine hiçbir yararının olmadığını kavramış durumda gibiler, zira artık sanatkarın kendisine açıkça fizikî ziyan vermesini içeren performanslara pek rastlamıyoruz. Marina Abramović, son periyottaki performanslarında kendini yaralamaktan yahut öldürülme ihtimalini göze aldığı cüretkar işlerinden vazgeçmiş olsa da tekrar bedensel sonlarını zorlama metodundan vazgeçmedi. Şu sıra Sakıp Sabancı Müzesi’nde Abramović metodunu uygulamayı deneyen 16 sanatçı (dördü yabancı), tıpkı Abramović üzere günde 8 saat kesintisiz olarak performans sergilemeye çabalıyorlar. Standın sonuna kadar dayanıp dayanamayacakları ise meçhul.

“Bu kadar uzun süren bir performans artık rol yapmak değildir, hayatın kendisi haline gelir” diyen Abramović, performans sanatkarının performansını yaptığı anda zihnini şimdiki vakitte tutması gerektiğini, aksi halde performansı tamamlamasının mümkün olamayacağını söylüyor.

‘ÇAĞDAŞ SANAT İSTİYORSANIZ RİSKİ GÖZE ALMANIZ GEREKİR’

Sakıp Sabancı Müzesi’nin günde 8 saatlik performanslar sergileme riskini almasını takdir ettiğini belirten Abramović, “Sabancı Müzesi’ne ve grubuna böylesine bir standın riskini aldıkları için teşekkür ederim. Çağdaş sanat istiyorsanız riski göze almanız gerekir. Türkiye’den 300 müracaat ortasından seçtiğimiz 12 sanatçı, insanüstü bir efor sarf ediyor. Müze yeri bu türlü olmalı, sanatkarla izleyicinin bir ortaya geldiği yer olmalı, bir laboratuvar olmalı” diyerek İstanbul’daki bu sergiyi bir ‘deney’ olarak tanımladı.

Sahiden de günde 8 saat, daima birebir içeriği ya da aksiyonu tekrarlayarak performans üretmek, mitolojide ona verilen misyonun asla bitmemesiyle lanetlenmiş olan Sisyphos’a uygulanan işkenceyi anımsatıyor. Nezahat Ekici’nin izleyiciyle diyalog kurarak sürdürdüğü performansı haricinde, başka sanatkarlar kesintisizce birebir aksiyonu yapmak zorundalar. Stant tasarımı ise daha en başından sizi şoke etmeyi başarıyor. Stantta, “Lips of Thomas” üzere Abramović’in açıkça kendi vücuduna ziyan verdiği ya da Ulay ile yaptığı çıplak performanslarından örnekler yer almıyor (Bu eksikler ya otosansür ya da Türkiye’nin kamusal ahlakına uygun olma mecburiyetinden diye düşünebiliriz). Yeniden de standın girişine karışlıklı yerleştirilen erken devir performanslarından yükselen çığlıklar, bir sanatkarın kendisiyle yüzleşmesi sürecinin ne kadar acı dolu olduğunu hissettirmeyi başarıyor. Standa girdiğinizde bir tımarhaneye adım atmış üzere hissediyorsunuz. Abramovic’in soğan yerken gözlerinden akan yaşlar ise yeniden Türkiye’de sergilenebilecek kadar düşük düzeyde şiddet içeriyor.

Abramović’in bedensel limitlerini zorladığı performansları, yalnızca kendine ziyan vermekten zevk almasıyla, yani mazoşistlikle açıklanamaz. Abramović, “İzleyici röntgencidir” (Public is voyeur) derken izleyicinin sadistliğinden kelam ediyor ve performanslarında izleyiciyi bu sadistliğiyle yüzleşmeye ve bundan arınmaya davet ettiğini anlatmış oluyor. Bu noktada, Eugene Gorny’nin yorumu daha da geçerlilik kazanıyor: Abramović’in yahut bir diğer performans sanatkarının kendisine fizikî ya da zihinsel olarak eziyet etmesini içeren bir performansını beğenmek ve bunu izlemekten zevk almak, izleyicinin kendi içindeki şiddet ile ne kadar yüzleşebildiğiyle yanlışsız orantılı. Şayet kendi içinizdeki içgüdüsel şiddete ve şehvete dair farkındalık sahibi değilseniz, sizin bu dürtülerinizle yüzleşmenizi amaçlayan performansları izlemekten, içinizdeki sadizmin fazlalığı ölçüsünde zevk alırsınız. “Lips of Thomas”ı izlerken Abramović’in kendine ziyan vermesini durdurmayanların durumu tam olarak buydu. İçlerinden yalnızca bir kişi, bir insanın kendine ziyan vermesini izlemeye daha fazla tahammül edemeyecek kadar şuur sahibiydi ve onu durdurma cüretini gösterebildi.

SANATÇI YA DA İZLEYİCİ KENDİNİ FEDA ETMELİ Mİ?

Performans sanatında, sanatkarın bir cins ‘feda eylemi’ gerçekleştiriyor olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Zati performatif estetikle ilgilenen herkes, İsa’nın insanlık ismine kendini feda etmesinden yola çıkarak, performansların bu kutsal ‘kendini feda etme’ hareketine yaptığı göndermeden kelam ederler.

Performatif estetik kuramına Türkiye’den örnek vererek birkaç soruyla katkıda bulunmaya çalışalım: Sanatçı, kendini feda etme hareketini şuurlu olarak yapıyorsa, bu aksiyon, izleyiciye durumun ve maksadın hiç de şuurunda olmayan bir diğerini yahut kendisini feda etme hakkını verir mi? İzleyicinin sanata katılmak ismine kendini feda etme hareketine girişmesi sanatçıyı memnun eder mi?

Bu sorgulamayı Türkiye’de anlaşılacak formda açmaya çalışırsak: 1980 sonrasında Arabesk müziğin tepede olduğu periyotta, Müslüm Gürses dinleyerek kendini yaralayanlar, Müslüm Gürses’in keyifli olmasını sağlamış mıdır? Müslüm Gürses’in ürettiği müziğin dinleyicide ‘kendini feda etme’ isteği uyandırmış olması Müslüm Gürses’in hatası mudur? Yoksa dinleyici (çağdaş sanat açısından izleyici) Arabesk müziği dinlediğinde (çağdaş sanat için izleyici kendini şuurlu olarak feda etmeye dair bir performansı izlediğinde), sanatkarın bahsettiği hisleri çok âlâ anladığını göstermek için bir kendini feda etme aksiyonu yapıyorsa bu durumda, dinleyici yani izleyici de sanatın üretimine katkıda bulunduğu için bir ‘sanatçı’ya dönüşmez mi?

Müslüm Gürses, hiç kimseye ‘kendini yaralama’ buyruğu vermiş değildir. Hiçbir izleyicisinden şiddet içeren bir talebi olmamıştır fakat ürettiği sanata dinleyicinin verdiği reaksiyon, dinleyicinin (sanatı açısından izleyicinin) geçirdiği zihinsel dönüşümle ‘feda eylemi’ yaparak sanat üretimine katkıda bulunması, yani ‘aktif’ olarak sanat üretiminin kesimi olması manasına gelir. Arabesk müziğin neden bu kadar tesirli olduğu, sosyologlar tarafından uzun mühlet tartışıldı. Pekala ya Arabesk müzik dinleyicisinin kendini feda etme aksiyonuyla bir performans sanatkarını izleyen kişinin verdiği reaksiyon birbirine çok benziyorsa (Abromović’in karşısına oturan izleyici örneğindeki gibi), bu durumda performans sanatkarının ‘izleyiciyi sanatkara dönüştürme’ misyonunu üstlendiği söylenemez mi?

Yeniden birebir örnekten ilerleyecek olursak Müslüm Gürses, onun müziğini dinleyenler kendini yaralama gereksinimi hissedip bunu yapıyor diye müzik üretmeyi bırakmalı mıydı? Sorgulamamızı daha da ilerletelim: Müzik tarihimizin en dramatik çeşidi olan Arabeskin Türkiye’ye bir yararı oldu mu?

1980’lerin ikinci yarısında, aileleriyle birlikte terörden kaçmayı başaran Kürt gençlerinin büyükşehirlere göç ettiklerinde Türkçe bilmedikleri için lisan sorunu yaşadıkları, en ağır şartlarda çalışmak zorunda kaldıkları periyodu düşünün. Kürt olduğunu gizlemeyen İbrahim Tatlıses bile kendi lisanında müzik üretemezken Türkçe olarak üretilen Arabesk müzik ve bu müziğin dinleyicilerinin ‘kendilerini yaralama’ hareketi yapıyor olması, bu mecburî göçün mağdurlarının ne kadar acı çektiğini Türkçe konuşanların, yani bizlerin anlamasını sağlamamış mıdır? Kürtler ile Türklerin, bu ‘kendini feda etme’ aksiyonu karşısında birbirlerinin acısına empati ile bakabilmeleri aslında toplumsal barışa hizmet etmemiş midir? Özetle, vaktinde Arabesk müzik olmasaydı bunu dinlerken kendini yaralayan bireylerin sosyolojik durumunu inceleyip ayrımcılığa karşı farkındalık kazanmış olmamız kelam konusu olmayabilirdi. Arabesk müzik, dışlanmış ve yerinden yurdundan edilmiş alt gelir kümelerine dair toplumda ve devlette genel bir farkındalık sağlayabildiği için, devletin ya da muhalefetin bu mevzuda tahliller üretmeye çabalaması mümkün olabilmiş değil midir? (Bu hususta ‘çözüm’ü, daha doğrusu toplumsal barışı başardığımızı şimdi söyleyemeyiz lakin karşılıklı olarak hala ‘çözüm için umut’ taşıdığımız da bir gerçek.)

Bu noktada, Marina Abromović’in ya da öbür feminist çağdaş sanatkarların ‘kendini yaralama’, ‘kendini feda etme’ konseptini içeren performanslarını, katiyen Arabesk bir hal olarak değerlendirebileceğimizi düşünüyorum. Sanatçı, kendisinin de maruz kaldığı bir acıyı yahut şiddet olayını topluma duyurmak ismine sanat ürettiğinde, bunu kendine ziyan vererek bile yapmış olsa, uzun vadede toplumsal bir yarar üretmiş olur. Çağdaş sanatın temel maksadı budur: Sanatkarın sanat üreterek topluma ayna tutması sayesinde, toplumun kendisiyle yüzleşmesini sağlamak ve toplumun sanatkarın işaret ettiği probleme tahlil bulmaya çalışmasına aracı olmak. Bu açıdan performans sanatı, hem sanatkarın kendisi hem de izleyici için bir ‘iyileşme’ (healing) metodudur. Bu ‘iyileşme’ sürecini hedefleyen en başarılı performans örnekleri ise elbette performanslarını bir şaman ayini üzere planlayan Joseph Beuys’unkilerdir.

İlerlemiş yaşına karşın üretmekten vazgeçmeyen Abromović’in metotları ise çağdaş sanatın güzelleştirici gücünü nasıl yakalayabileceğimiz konusunda değerli ipuçları sunuyor. İzleyicinin müze aracılığıyla sanat üreticisine dönüşmesini başarmak için Marina Abramović’in metodundan öğrenecek çok şeyimiz var. Vaktiniz olduğunda, Sakıp Sabancı Müzesi’ne gidip sergiyi gezdikten sonra en alttaki kata inip “Metot” kısmında kendi performansınızı üretebilirsiniz.

Ben, “Metot” katındayken Abramović’in talep ettiği aksiyonu yapmak yerine o anda aklıma gelen bir fikri uygulayıp çok eğlendim.

Performans sanatına dair daha detaylı okuma için:

• Peter Weiermair (2003). “Çağdaş Sanatta Kan Üzerine Düşünceler”, Cogito, Sayı:37, İstanbul: YKY, çeviren: Melishan İhtilal, sf. 243 – 249.
• Erika Fischer-Lichte (2016), Performatif Estetik, İstanbul: Detay, çeviren Tufan Acil.