Ortadoğu denkleminde Katar Türkiye ekseni

ALİ SEMİN – ORTADOĞU UZMANI VE AKADEMİSYEN

Milletlerarası düzlemde ve Orta Doğu’da yaşanan yeni gelişmeler, bir yandan yeni istikrar ve rekabet alanlarını oluştururken öteki yandan fırsatları da beraberinde getirmektedir. 2020 yılında tüm dünyayı sarsan yeni tip Korona virüsü (Covid 19) salgınının yayılması global olarak var olan istikrarları dönüştürürken, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) 46. Başkanlık seçimlerinin son derece ihtilaflı cereyan etmesi ve sonrasındaki Joe Biden idaresinden siyaset/güvenlik çerçevesindeki beklentiler yeni ittifak ve istikrarları etkileyecek potansiyele sahiptir.

Bölgesel arenada değerlendirildiğinde; 3 Ocak 2020 tarihinde Bağdat havaalanı yakınlarında İran İhtilal Muhafızları’na bağlı Kudüs Ordusu Kumandanı Kasım Süleymani’nin suikastı, Türkiye’nin İdlib’de Bahar Kalkanı Harekâtı’nı başlatması, ABD 45.Başkanı Donald Trump’ın teşebbüsüyle başlatılan İsrail-Körfez/Arap ülkeleri ortasındaki bağlantıların olağanlaşması (Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Bahreyn, Sudan ve Fas), ve 27 Kasım’da Tahran’ın yakınlarında Tel-Aviv’in düzenlediği suikastla İran’ın nükleer çalışmasının mimarı olarak nitelenen Nükleer Fizik Uzmanı Muhsin Fahrizade’nin öldürülmesi gündemi belirleyen temel gelişmeler olarak nitelendirilebilir.

Kelam konusu gelişmelere ek olarak, 2021 Ocak ayında istikrarlara tesir edecek kıymetli bir oluşum gözlemlendi. 5 Ocak’ta Suudi Arabistan’ın el Ula kentinde Düzenlenen 41.Körfez İşbirliği Kurulu Zirvesi’nde Washington ve Kuveyt’in eforlarıyla; Suudi Arabistan, BAE, Bahreyn, Mısır ve Katar ortasında 5 Haziran 2017’den bu yana devam eden Körfez krizinin tahlile kavuşturulması noktasında ilerleme kaydedildi. Bu tahlilde; genel çerçeve olarak üstte sayılan tüm gelişmeler ışığında Katar ile Körfez ülkeleri ortasındaki mutabakatların Ankara-Doha alakalarına nasıl yansıyacağı irdelenecek ve bu gelişmeler bağlamında ‘Katar Türkiye’den uzaklaşır mı?’ sorusuna karşılık aranacaktır.

Ankara-Doha münasebetlerinin gelişimi

Türkiye-Katar alakalarına bakıldığında; münasebetin dinamiklerinin çok boyutlu ve çok kulvarlı bir pozisyona sahip olduğu gözlemlenmektedir. Katar, Türkiye’yi hem bölgesel siyasetlerinde hem Arap/Körfez ülkeleriyle münasebetlerinde bir rekabet ve güç çabası kapsamının bir tarafı olarak da kıymetlendirmektedir.

Ankara-Doha alakaları, bilhassa Aralık 2010’da Arap ülkelerinde başlayan ve Orta Doğu’ya yayılan halk isyanlarıyla birlikte tedrici bir biçimde diplomatik, ticari ve askeri alanlarda pekişti. Münasebetiyle bağlantıların temelini Katar’ın Körfez ülkeleriyle yaşadığı kriz devrinin bir ögesi olarak görmek yerine bütünsel olarak okumak yerinde olacaktır. Elbet ki Katar’ın Körfez ülkeleriyle yaşadığı krizlerde Ankara’nın Katar’a takviye vermesi, bilhassa askeri alanda Riyad, Abu Dabi, Mename ve Kahire tarafından uygulanan kara, deniz ve hava ablukalarına Türkiye’nin uçaklarla takviye olması Türkiye-Katar bağlantısının askeri, ticari ve ekonomik tarafını güçlendirmiştir.

Bağlar 2014 yılında Ankara-Doha ortasında Yüksek Seviyeli İşbirliği Komitesi’nin kurulmasından sonra; askeri, savunma ve ekonomik alanlarda derinleşmeye başladı. Bilhassa 2014 yılının Aralık ayında iki ülke ortasında imzalanan Askeri İşbirliği Muahedesiyle Türkiye’nin Katar’da askeri üs kurması Ankara-Doha münasebetlerinde dönüm noktası olarak nitelenebilir. Bütün bu gelişmeler ışığında diplomatik alanda 6 yıl 10 ayda Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ile Katar Buyruğu Pir Temim bin Hamed Al Sani 28 defa görüşmüş ve Yüksek Seviyeli İşbirliği Komitesi’nin 2015 yılından bu yana düzenlediği 6 toplantıda tam 62 muahede imzalamışlardır. Bu durum Türkiye-Katar münasebetlerinin tarihi art planı açısından ehemmiyetli kademe olarak anlamlandırılabilir.

Öte yandan 2020 yılındaki bilgilerine nazaran; Türkiye-Katar ortasındaki ticaret hacminin son 3 yılda yüzde 13,6 artarak 1.6 milyar dolar olduğu belirtilmektedir. Katar’ın Ankara Büyükelçisi Salim Mübarek al Şafi’nin 29 Aralık 2020 tarihinde Hürriyet Gazetesine verdiği mülakatında Katar’ın dünyada 400 milyar dolar yatırımı olduğunu ve bu ölçünün 22 milyar doları Türkiye’ye yönelik olduğunu vurguluyor. Katar’da çeşitli alanlarda çalışan 553 Türk şirketine 18.5 milyar dolar yatırımı vardır. Katar’da 11 bin Türk vatandaşı çalışmakta olup Türkiye’de 179 Katarlı şirket yatırım yapmıştır. Bunlara ilaveten 2016’da Türkiye’yi 30 bin Katarlı ziyaret ederken bu sayı 2020’de 110 bini aşmıştır.

Bütün bu gelişmeler ışığında, bilhassa Katar’ın 41. KİK tepesinde imzaladığı muahededen sonra Türkiye ile olan ilgilerinin ne istikamette seyredeceği sorusu akıllara gelebilmektedir. Bu minvalde dış siyasette ‘daimi dost ve düşman yoktur’ prensibinden hareketle; ikilinin ulusal çıkarlarının örtüşmesi ve Ankara-Doha bağlarının bölgesel manada Suriye, Libya, Yemen ve Irak üzere ülkelerde birbirlerine yakın görüşlerde olmaları ve iki ülkenin her geçen gün çeşitli alanlarda işbirlikleri imzalaması iki ülkenin ‘‘Stratejik Ortak’’ olarak nitelendirilmesinin makul bir cevap olacağı söylenebilir.

Körfez Anlaşması’nın Yansımaları

Üstte belirtildiği üzere; Türkiye-Katar alakalarının bilhassa 2010 yılından sonra Arap ülkelerinde cereyan eden hadiselerle paralel olarak geliştiği görülse de, iki ülkenin yaşadığı bölgesel ve global krizlerde birbirilerine verdikleri dayanakla karşılıklı olarak çok büyük bir itimat tesis edildi. Bu açıdan bakıldığında; Katar’ın üç buçuk yıl Körfez ülkeleri tarafından her türlü abluka ve ambargoya maruz kalması, Doha idaresini kendi dış siyasetini bağımsız bir biçimde inşa etmesini de sağladı. Arap medyasında sıklıkla Körfez krizinden en çok müstefit olan ülkelerin başında Türkiye ve İran’ın olduğu yorumları yapılmaktadır. Aslında bu tıp yorumların doğruluk hissesi olsa da Katar’ın Suudi Arabistan yahut Körfez ülkelerinin tesir ve nüfuzundan çıkmak istediğini izlediği bölgesel-küresel siyasetleriyle yansıttığının altını çizmekte yarar vardır. İzledikleri bölgesel ve milletlerarası siyasetlerini dikkatlice okunduğunda Katar ve Umman üzere Körfez ülkesi zoraki bir KİK birlikteliğini sürdürmektedir.

Şu konuya dikkat çekmek gerekir ki; Katar’ın, bölgesel-küresel gelişmeler bağlamında tehditlere, fırsatlara ve risklere bakışı Körfez ve öbür Arap ülkelerinden artık çok farklıdır. Örneğin, Katar Suudi Arabistan üzere İran’ı direkt tehdit olarak görmemekte ve Arap ülkelerindeki değişimi kendi kamuoyuna sıçrayacağını düşünmemektedir. Hatta bu çeşit hareketlere vakit zaman finansal ve medya dayanağı verdiği bilinmektedir. Katar Buyruğu Pir Temim’in genç olması ve dinamik bir takımla çalışması, öbür Körfez ülkelerine nazaran dünyaya bakışının çağdaş, yenilikçi ve statükodan uzak pragmatik bir yaklaşıma sahip olmasına tesir etmektedir. Bu nedenle Katar’ın Türkiye ile derinleşen münasebetlerine ışık tutulduğunda, Doha’nın Körfez ülkeleriyle yaşadığı krizi çözmesi Ankara’ya olumlu yansıları olacağı söz edilebilir. Hatta Katar’ın el Ula Tepesinde; Suudi Arabistan, BAE, Bahreyn ve Mısır ile imzaladığı mutabakattan sonra kısa yahut orta vadede Ankara-Riyad ilgilerinin rayına girmesi için öncülük yapabilir.

Dostluk köprüsünün değeri anlaşıldı

Sonuç prestijiyle, Katar’ın üç buçuk yıl Suudi Arabistan, BAE, Bahreyn ve Mısır ile yaşadığı krizin temelinde pek çok neden gösterilmiştir. Doha’nın Müslüman Kardeşler’e verdiği takviye, el Jazeera kanalının Arap isyanlarındaki ve Yemen iç savaşındaki tavrı, Tahran idaresiyle yakınlaşması ve Türkiye’nin Katar’daki askeri üssü olarak münasebetlerle kelam konusu kriz derinleşmiştir. Fakat bütün münasebetler dikkatlice okunduğunda krizin temelinde Katar’ı izole edip denetim edilmesi amaçlandığı söylenebilir.

Bu açıdan Katar; yaşadığı krizin sürecinde Türkiye ile yaptığı işbirliklerinin ve kurduğu dostluk köprülerinin ehemmiyetini güçlü bir biçimde anlamıştır. Ayrıyeten kriz yaşadığı dört ülke tarafından Katar’a karşı uygulanan kara, hava ve deniz ablukaları dışında Doha’nın bölgesel ve global siyasetlerini, iktisadını, ticaretini ve askeri gücünü artırmıştır. Bu bağlamda kurulduktan bu yana Arap dünyasında yaşanan kriz ve kaoslara tahlil üretemeyen Körfez İşbirliği Konseyi’nin el Ula doruğunda birinci sefer bir sorunu mutabakatla sonuçlandırdı.

Özetlemek gerekirse, bundan sonraki süreçlerde Katar’ın Körfez ve Arap dünyasının dışındaki bölgesel güç olarak gördüğü Ankara ile işbirliklerini, Türkiye’de daha çok yatırım yapması ve ticari hacmini artırması üzere birçok alanda kuvvetlendireceği görülebilir. Bu bakımdan Katar’ın bölge ülkeleriyle işbirlikleri, uzlaşması ve muahedeler imzalamasının Türkiye ile bağlarına olumsuz refleks vereceğini söylemek yanlışsız olmaz. Zira Orta Doğu ülkelerinde meydana gelen halk isyanlarının ‘‘Arap Baharı’’ Arap ve Körfez’deki güç istikrarlarını ve rekabet denklemlerinin seyrini önemli oranda değiştirdiğini söylemek mümkündür.