Burak Delier Bu yazıyı Gazete Duvar için kaleme alıyorum. Niyetim kısaca karantinada sanat kurumlarının sanatçı görüntüleri temaslarını …
Burak Delier
Bu yazıyı Gazete Duvar için kaleme alıyorum. Niyetim kısaca karantinada sanat kurumlarının sanatçı görüntüleri temaslarını paylaşmalarını ve bu görüntülerin tecrübesini pahalandırmak. Yapabilirsem, bu pencereden yaklaşarak içinde bulunduğumuz harika durumda sanat yapıtlarının durumunu ve hayatla bağımızı Giorgio Agamben’in “kutsal insan” araştırmalarından yola çıkarak tartışmak istiyorum.
YAZI, BİR İMKAN?
Yazıyı, Türkiye için, yani neoliberal piyasa şartlarının ufak tefek kurumsallaşmışlık adalarıyla az da olsa dengelenebildiği öbür bir ülke için değil, olağanlaşmış fevkalâde şartların geçerli olduğu bir bağlam için yazıyorum. Bunun yanında, bir dijital platformda yarı-karantina şartlarında yazmaktayım. Yazı, yanındaki ya da ortasındaki reklamlarla iki tweet ortasında dikkat çekerse akıllı telefonlardan, tablet ya da laptoplardan okunacak. Her ne kadar Covid-19 bizi hakikate -geçirgen, moleküler ve küresel bir vücutta yaşıyor oluşumuz hakikatine- yerleştirmiş olsa da, hakikat-sonrası çağının yankı odalarında duyulacak sesim.
Ödemelerimizi çevrimiçi olarak yapabileceğimiz muştusunu veren banka reklamlarının, virüse karşı tedaviler geliştiren umut tacirlerinin, her akşam yayınlanan dehşeti çekilmiş mevt istatistiklerinin, politik, ekonomik yorumların ve Netflix, Amazon üzere dijital kültür sanayisinin gürültüsü içinde dağılmış dikkatlere hitap edecek.
Bunları hatırlatmak ve kendim de hatırlamak zorundayım zira sözlerim ben bunu farkında olsam da olmasam da bu bağlamda duyulacak. Şayet günümüzün dijital gürültüsünde bir irtibat imkanı varsa bunun lakin bağlamı hatırlamakla, hatta o bağlamdan yazının kendisine biraz katarak gerçekleşebileceğini düşünüyorum. Aşılama üzere düşünebiliriz bunu, yazıyı bu ortamda yaşasın, yaşabilsin diye aşılıyorum. Bunu yapmak için, yazıya biraz bu gürültüden katmalı; okuyucunun dikkatini uyarmak için twitter’da çok güzel çalıştığını tespit ettiğim kısa, sloganvari, yargı cümleleri kullanılmalı, paragraflar uzun olmamalı, bol sıfatlı, net, çarpıcı cümleler art geriye dizilmeli ya da şayet gürültüye karşı kürek çekmek ister de okuyucunun biraz aklını karıştırmak, ipin ucunu kaçırmasını ve cümlenin sonundan ya da ortasından geri dönüp tekrar bakmasını talep etme riskini göze alırsam uzatmalıyım cümleleri; noktalar, hatta virgüller dahi az kullanılmalı, cümledeki argüman giderek az duyulmaya başlamasına karşılık cümlenin sesi daha duyulur hale gelmeli; argümantasyonlar geliştirerek, karşı çıkılmaz neden-sonuç ilgileri kurarak haklı çıkmak ve ikna etmek isteyen bir yazıdansa okuru daha yavaş bir ritme çağıran bir yazı ortaya çıkmalı. Bulunduğum vakte karşı kürek çekmeyi göze alırsam ikinci yolu seçmeliyim. Yazı bir bildiri iletmektense direngen bir güç yumağı haline gelmeli. Bildirisi içeriğinde değil biçiminde olmalı. Lakin şayet mesajımı tesirli bir biçimde iletmek istiyorsam birinci yolu seçmeliyim. Kısa, net cümleler, bol sıfatlı. Fakat şayet yazıyı içinde ortaya çıkacağı dünyaya karşı aşılamaksa niyetim, bu formda bir imkanın peşindeysem, ki o denli, yazıyı ortada bir okuyucuyu uyandıran darbelerle aşılamalıyım.
ACİL DURUMDA SANAT GÖRÜNTÜSÜ
Covid-19 hastalığına karşı konutta kal davetlerinin yapıldığı yarı-karantina durumunda birçok sanat kurumu sanatçı görüntülerini erişime açtı. Böylelikle sanat yerlerine gitmeden görüntüleri cep telefonlarından, televizyonlardan, tablet yahut bilgisayar ekranlarından seyretmek mümkün hale geldi. Nispeten sinema özellikleri olan görüntüler -hikâyeli, ana karakteri ya da karakterleri olan ya da belgeselvari, bilgilendirici işler- görece çalışsa da, daha şiirsel olarak nitelendireceğim görüntülerin seyredilmesine eşlik eden tecrübe ortadan kaybolmuştu. Bu, hiç kuşkusuz, Walter Benjamin’in, artık sanat eleştirisi kanonunun temel makalesi haline gelmiş, Tekniğin İmkanlarıyla Yine Üretilebilir Olduğu Çağda Sanat Yapıtı denemesinde geliştirdiği aura kaybının birinci elden ve tekrar deneyimlenmesiydi. Bu “aura” kaybı, sanat işinin deneyimlenmesinde ona özel düzenlenmiş yerin, bir nevi “doğal habitatının” ortadan kalkmasından kaynaklanıyordu. Sıkıntı yalnızca teknik yeterliliğin sağlanamaması -ekran büyüklüğü, sesin kulaklıktan ya da televizyon hoparlöründen gelmesi vs.- değildi. Asıl olarak, sanat işine diğerleriyle bir arada lakin farklı hallerde bakılmasını sağlayan kamusallık ve sanat yerinin kendine has ayinsel davranış biçimleri ortadan kalkmıştı. Sanat işi, bizim ona gitmemizi gerektiren uzak bir yerden, yakınımıza, hatta artık vücudumuzun bir uzantısı olan teknolojik protezlere yerleşmiş; her an elimizin altında hazır ve nazır, bizim “çal/play” tuşuna basarak onları etkinleştirmemizi bekleyen bir veri kümesine dönüşmüştü. Karşılaştığımız şey ona sembolik manasını veren hami derisinden/kürkünden soyulmuş salt bir imaj idi. Kalbi, ciğerleri, bağırsakları görebiliyorduk; kalbi atıyordu, kanı dolaşıyordu, en temel hayat işaretleri vardı ancak bir biçim, bir sanat/hayat biçimi haline gelemiyordu. Tekrar de, moleküler seviyede makinesel bir veri yabancılığı ile değil; bir manzara ile, fakat ona sembolik bedelini veren ortamından koparılmış bir imaj ile karşı karşıyaydık. Sanat görüntüsü, en yüksek potansiyele sahip salt ömürden (sinyal) bir üstte (görüntü) ancak şimdi sembolik bir fazlaya sahip olmayan ortada bir seviyeye sıkışmıştı. Sanat, salt bir görme sürecine dönüşmüştü. İşin değişik tarafı, bu biçimde, bizim konutta kalarak hayatta kalmaya odaklanmış tekno-bedenimizin bir modülü haline gelmişti. Onunla birebir kırılganlık seviyesine, handiyse indirgenmiş bir temas mıntıkasına yerleşmiştik. Esasen olağanlaşmış bir fevkalâde halde haklarından soyulmuş kırılgan hayatlar yaşarken “kendi OHAL’ini ilan etme”ye çağrılan bizler sanat yerinden çıkarak hayatta kalmak isteyen ancak bir hayata sahip olup olmadığı kuşkulu sanat görüntüsü ile karşılaşmıştık.
AGAMBEN’İN UYARISI
Benjamin’in bir okuyucusu ve yorumlayıcısı olan Agamben’in “cinayet sayılmaksızın öldürülebilir olan lakin kurban edilemeyen kutsal insan” kavramını merkezine alan ve son kırk sene içinde artık büyük bir külliyat haline gelmiş çalışmasına nazaran hayat, biçiminden bağımsız düşünülemez. (1) Bir yerlerde soyut, indirgenmiş salt hayat (zoe) ve ona biçim verilerek ortaya çıkan bir hayat (bios) kelam konusu değildir. Agamben, hukukun, bilimin, iktisadın ve kapitalist üretim ve yeniden-üretimin temelinde yatan, hayat (insan, hayvan, tabiat, kayalar, gezegen, atmosfer diye genişletilebilir) ve haklarının/kültürünün bağını kopartan ve bu halde hayatın çıplak/biyolojik hayata indirgenebilmesine cevaz veren bu ayrımı ortadan kaldırmadığımız sürece, uygarlığımızın daima bir olağanüstü/istisna hal tehdidi altında bulunduğunu tez eder. Toplama kampını günümüz toplumlarının nomos’u -kök imgesi de denilebilir- olarak niteleyen Agamben, hakları tanınmayan, salt hayatta kalmaktan ibaret olan bir hayatın kıymetini ve manasını sorgular. Kamp imgesinin bir tarafında vefata teslim olmuş ancak hâlâ nefes alan münasebetiyle biyolojik olarak hayatta sayılan Muselmann’lar1 varsa, öbür tarafında anayasal hakları askıya alma yetkisine sahip hükümran (Führer) figürü vardır. Kamp da hâkim de yasanın dışındadır. Kutsal insan kavramı, Avrupa uygarlığının temelinde yatan ve soykırımları mümkün kılan, birbirine tezat ve çelişkili bu iki yasadışılığı imler. Agamben, kamp imgesinin günümüz toplumlarının nomos’u olduğunu söylerken, bugün konutlarımız, okullarımız, ofisler, fabrikalar, tarlalar, hastaneler, laboratuarlar hâlihazırda toplama kamplarıdır demez. Kamp, her an her yerde ortaya çıkmaya hazır bir olasılıktır. Bugün değilse yarın, şurada değilse orada. Bugün virüs krizinin, aslında orada olan ve kamp imgesinde kökünü bulan gerçeklikleri daha görünür kıldığını söylemek mümkün: Mülteciler krizi bağlamında Akdeniz, emekçi cinayetleri bağlamında inşaatlar, fabrikalar, mevsimlik çalışanlar için yollar ve tarlalar üzere.
Agamben, geçtiğimiz günlerinde, Covid-19’la çabada dehşet verici sahnelerin yaşandığı İtalya’dan yazdığı “insanlık ve barbarlık ortasındaki eşiğin aşıldığını” tez ettiği kısa yazıda fikirlerini son derece yalın bir halde ortaya koydu. “Riskin açıkça belirlenememesinden dolayı” insanların bir başına ölmesine ve ölülerin cenaze merasimleri gerçekleştirilmeksizin yakılmasına, hareket özgürlüğünün, münasebetiyle arkadaşlık ve aşk alakalarının askıya alınmasına razı olunmasına, geçmişte cüzamlıları kucaklamış olan kilisenin bugün “en asli prensiplerini ret ederek bilimin hizmetçisi” haline geldiğini ve mevcut durumda anayasanın ve güçler ayrımının ortadan kalktığı “başbakanın ve sivil savunma liderinin kelamlarının direkt kanun kararına sahip olduğu” bu durumun ne kadar geçici/istisnai olduğundan emin olmadığını belirtti. (2) Agamben’in virüsün gerçekliğini kavrayamadığı rahatlıkla söylenebilir ya da fizikî aralık almanın bugün sevdiklerimize ve topluma itina göstermek manasına geldiğine vurgu yapılabilir; lakin, bir hayat biçiminin bedenleştiği ritüellerden bu kadar kolay feragat edilmesine karşı isyanının haksız olduğu ya da karantina sonrasında da devam etme mümkünlüğü yüksek olan istisna halinin gerçekliğini ve bunun mümkün sonuçlarını anlamadığı argüman edilemez. Agamben’in isyanı uygun duyulmalı. Hayat biçimimize, kültürümüze, kıymetlerimize ne kadar bağlıyız? Agamben’in kuşkuları var. Bugüne kadar cenaze merasimleri ya da dostluk ve aşk ritüelleri yalnızca yapılabilir oldukları için mi yapılıyordu? Papa’nın dün cüzamlıya kucak açarken bugün Covid-19 hastalığına yakalanmış olanlara uzak durmasının sebebi nedir? Papa bu tecrübeden sonra itikadını sorgulayacak mı? Agamben bu ritüellerin ve davranış biçimlerinin ötesindeki referans noktalarının (aşk, dostluk, inanç ve hukuk; hasebiyle dayanışma ve bir toplum olmak) yani, sembolik mananın hayatta kalmaya feda edilebilir olmasının tehlikesine işaret ediyor. Oysa bu ritüeller gerçekleştirilebildiklerinde içi boş ezberler olarak gerçekleştiriliyormuş. Bir olanaklılık dahilinde oldukları, müsaade verildikleri ya da biyolojik hayatımız için bir tehlike oluşturmadıkları için gerçekleştirilebiliyorlarmış. Karşımıza bir tehlike çıktığında onlardan çarçabuk vazgeçiyormuşuz. Sorun şu ki, artık onlara kimse inanmıyormuş. İnandığımız tek şey biyolojik vücudumuzun sürekliliğini sağlamakmış. Kanımca, Agamben’e sembolik manaların hâlâ orada durduğunu, yalnızca ritüellerin değiştiğini söylemek kâfi değil, zira ortada ne yeni bedeller, ne yeni hayat, ne de bu hayatın yeni ritüelleri var. Tersine -belki 1980’lerden, tahminen İkinci Dünya Savaşı’ndan, tahminen çok daha evvelden bu yana- ölmekte olan lakin bir türlü ölemeyen bir canlı-ölülük biçiminin daima geri dönüşüne tutulmuş üzereyiz. Tarihten beslenen filozof bir ihtar yapıyor, ihtarını duyalım, öteki türlüsü durumun kötücül potansiyellerine gözümüzü kapatmak olur.
‘YAŞADIM MI? HAYIR, LAKİN SEVDİM’
Agamben’in isyanını, Gilles Deleuze’ün sinema kitaplarının ikinci cildinde ortaya koyduğu, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra insanlarda bir şeylerin değiştiğine vurgu yaparak, “modern hakikatin bizim artık bu dünyaya inanmadığımız” olduğu yolundaki fikri ile bir arada ele almalıyız. (3) Her ne kadar Deleuze bir vücut filozofu olsa ve “bu dünya” derken kast ettiği öteki bir dünya değil bu haliyle bu dünya olsa da, o da çağdaş insanların başlarına gelen şeyleri (ölüm, aşk) güya farkına varmıyorlarmış üzere yaşadıklarına, dünyasını kaybetmiş özneler haline geldiklerine vurgu yapar. Agamben’in hayatın ve ölülerin hakkını savunacak öznelere davet yapmasına karşılık, Deleuze sinemanın, öteki uzam-zamansal dünyalar üreterek bu dünyaya olan inancımızı yine sağlayacak nedenleri/aklı (reason) bize sunabileceğini argüman eder. Evet, birbirinden hayli farklı iki filozof ve iki farklı tedavi önerisi fakat ikisinin de salt yaşanabilir olduğu için yaşanan hayatla bir kaygısı var.
Dünyaya inanmak, bir dünyaya sahip toplumlar olarak yaşamak istiyorsak hem hayatın salt hayata, hem de sanatın salt sanata indirgenmesine direnmeliyiz. Bunun yollarından biri, elimizdeki imkanlar alanını, müsaade verilen aksiyona ve var olma biçimlerinin ötesinde öteki biçimler aramaktan geçiyor; ancak, bazen de şayet olanaklılık alanı büsbütün kuşatılmış ve müsait gözükmüyorsa yapmamayı da seçebiliriz, olabileceğimiz şey olmamayı seçebiliriz. Kestirim ediyorum bu kelamlar kulağa huzursuz edici geliyor zira dünyamız kendini, projesini, mesleğini vs. gerçekleştirme ideolojileriyle kuşatılmış vaziyette. Sıkıntılara, manilere tahammül yok, katlanmak istemiyoruz. Çabuk sonuçlar istiyoruz ve tahlillere muhtaçlığımız var, imkanların çabucak kendilerini kanıtlamalarını ve bize karşılık vermelerini bekliyoruz. Neoliberal güvencesizleştirme siyasetleriyle uygunca altı oyulmuş gücümüz, bir taraftan da bu kendini gerçekleştirme, başarma, görünür, duyulur olma aciliyetinin baskısı ile güzelce zayıflıyor. Başımıza gelen şeyi mümkünse geçiştirmeye çalışıyor ya da bizi ilgilendirmiyormuş üzere hareket ediyor, önündeki olaya kapalı, anlık ve birçok vakit fırsatçı reaksiyonlar veren zombilere dönüşüyoruz. Deleuze, dünyaya inanma sıkıntısını ele aldığı sayfalarda Carl Dreyer’in son sineması Gertrud’a değiniyor. Hayatında her şeyden çok aşka bedel veren Gertrud hayatına girmiş dört erkekten de aşka gereğince ehemmiyet vermedikleri için ayrılmış ve yalnız bir hayat sürmeye karar vermiştir. Elbette, bu karar, yalnız ölme riskini göze almayı da içeriyor. Deleuze, Gertrud’un formülünü onun kelamlarıyla şöyle açıklıyor: “Genç oldum mu? Hayır, lakin sevdim. Hoş oldum mu? Hayır, lakin sevdim. Yaşadım mı? Hayır, fakat sevdim.”
Dipnotlar:
