Savaş, Ekmeğimize Yağ Sürmeyecek: Çok Büyük Bir Şokla Karşı Karşıyayız!

Buğday vadeli kontratları dün işgalin süreceği ve jeopolitik tansiyonların artacağına dönük kaygıların derinleşmesinin akabinde artışını sürdürmüş ve 2008’den bu yana gördüğü en yüksek düzeylere gelmişti.

Dün ton başına 370 dolar seviyelerinden süreç gören buğday, bugün ton başına 420 dolar düzeylerine gelerek günlük yüzde 12,5 oranında artış gösterdi. İşgal başlamadan evvel bu fiyat 320 dolar düzeylerindeydi. Borsalardaki artış, bu eserin fiyatına dair beklentileri yansıtması açısından kıymetli.

Ukrayna’daki askeri operasyonlar ve Rusya’ya dönük sert ekonomik yaptırımlar, önümüzdeki yıl buğday ihracatını kesintiye uğratabilir. Türkiye’nin en büyük buğday ithalatçılarından olan Rusya ve Ukrayna’dan alınacak buğdayın kesintiye uğraması ise buradaki temel besin fiyatları üzerinde baskı oluşturabilir. Buğday fiyatlarındaki her artış makarna, ekmek üzere temel besin eserlerine direkt yansıyor.

Global buğday fiyatlarının yükselmesi Türkiye’nin ithal ettiği buğdayın maliyetinin artmasına da sebep oluyor. Dün Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) 435 bin tonluk buğday için açtığı ihalenin birinci cinsinde teklifleri almış, ticaret kaynaklarından alınan bilgiye nazaran, en düşük teklifin ton başına 420 dolar olmuştu.

TMO’nun evvelki ihalesinde en düşük teklifler ton başına 341,90 ile 351,80 dolar ortasında değişmişti. Buna nazaran verilen en düşük teklif evvelkine nazaran dolar bazında yüzde 22 oranında yükselmiş oldu.

Illinois Üniversitesi’nde misyon yapan tarım ekonomisti Scott Irwin’e nazaran, Rusya’nın Ukrayna’yı işgali global tahıl piyasalarını o kadar derinden mahvedebilir ki, hayatımızda gördüğümüz en büyük arz şokuna şahit olabiliriz. Ekonomist, Para Tahlil’in aktardığına göre, savaş yüzünden on milyonlarca dönümlük tahıl üretiminin tehlikede olduğunu belirtti.

Irwin, “Rusya Ukrayna savaşının global tahıl piyasalarında görüp görebileceğimiz en büyük arz şoku olacağına ikna oldum” dedi.

2022 yılında dünya genelinde çiftçiler tarafından daha fazla dönüm tarım yerinin ekilip biçilmesine gereksinimimiz olduğunu belirten Irwin, “Kısa vadede arz talep istikrarını sağlamak için tahıl fiyatını yükseltmek dışında hiçbir şey yapılamaz” dedi.

Ukrayna ve Rusya birlikte, global buğday ticaretinin dörtte birinden fazlasını, global mısır satışlarının ise beşte birini oluşturuyor. Bu temel mahsullerin fiyatları, global besin fiyatlarının zati rekor düzeylere ulaştığı bir vakitte arz kesintilerine ait telaşlar nedeniyle yükseliyor.

Rusya’nın Ukrayna ile savaşından evvel bile, besin enflasyonu zati global bazda tüketicileri rahatsız ediyordu. Çok iklim şartları mahsul yetiştirmeyi zorlaştırırken, emekçi problemi ve yüksek nakliye maliyetleri tedarik zincirlerini hayli hırpaladı. Dünyanın tahıl stokları da kâfi değil, bu nedenle Rusya yahut Ukrayna’dan tedarikte uzun periyodik kesintiler, önümüzdeki yıllarda piyasaları yerinden oynatma potansiyeline sahip.

Artan emtia fiyatları global besin maliyetlerini yükseltmeye devam ediyor. Buğday fiyatları Karadeniz bölgesi ticaretindeki aksamayla yükseldi. ALB Yatırım Araştırma Müdürü Emre Çayırlı’nın analizine göre, buğday fiyatı, Rusya’nın Ukrayna’yı işgali ve Batı yaptırımlarının Karadeniz bölgesinden tahıl ihracatını kesintiye uğratmaya devam edeceğine ait telaşlarla birlikte son altı ayın en yüksek düzeyine ulaştı.

Buğday vadeli süreçleri haftanın birinci gününde %8’den fazla yükselirken, Kuala Lumpur’da palm yağı ve Chicago’da soya fasulyesi yağı tüm vakitlerin en yüksek düzeylerinin üstüne yükselmeye başladı.

Emtia fiyatlar Şubat ayında yaklaşık %23 artarak 2015’ten bu yana en büyük aylık karını kaydetti.

Rusya ve Ukrayna, global buğday ihracatının %29’unu, dünya mısır arzının %19’unu ve dünya ayçiçek yağı ihracatının %80’ini oluşturmaktadır. Rusya’nın geçen hafta komşusunu işgal etmesinden bu yana Ukrayna’daki limanlardaki faaliyetler durma noktasına geldi. Rusya ile tahıl ticareti de fiilen askıya alındı. İki ülkenin, dünya buğday ihracatının dörtte birinden fazlasını, mısır satışlarının beşte birini ve arpa sevkiyatlarının emsal bir hissesini, ayçiçek yağı üretiminin yaklaşık %80’ini sağladığı düşünüldüğünde uyuşmazlık mühletinin uzamanı halinde global ekonomilerde genel dengelerin arz taraflı olarak bozulma ihtimali de bulunuyor.

Global tahıl piyasası, Rusya’nın Ukrayna’yı işgal etmesiyle ve iki ülkenin muahedeler yapmaya isteksiz olmasıyla birlikte süratli dalgalanıyor. Ziraî emtia fiyatlar Şubat ayında yaklaşık %23 artarak 2015’ten bu yana en büyük aylık karını kaydetti. Chicago’da mısır vadeli süreçler fiyatları yükselirken, soya fasulyesi %4,4’e kadar yükseldi. Chicago’da buğday, mısır ve soya fasulyesi %2’den fazla yükseldi.

Karadeniz bölgesinden tahıl tedarikini kısıtlamak, arzın aslında olumsuz hava şartları nedeniyle zorlandığı bir vakitte, rekor düzeye yakın olan global besin fiyatlarını daha da artırma tehdidinde bulunuyor. 

Global iklim görünümleri, en önemli tahıl ve yağlı tohum üreten bölgelerde Mart ile Mayıs 2022 tarihleri ortasında ortalamanın üzerinde yağışın biraz daha muhtemel olduğunu gösteriyor. 2022-2023 yılları ortasında emtia üretiminin toplam kıymetinin %6 azalarak 76 milyar dolara düşeceği varsayım ediliyor.

Ayçiçeği yağında da tehlike çanları çalıyor. Dünya’dan Ali Ekber yıldırım haberine göre, Ham ayçiçeği yağının tonu 1400 dolardan 2 bin doların üzerine çıktı. Rusya, Azak Denizi’nde Türkiye’ye ilişkin yağ taşıyan 15-16 geminin çıkışına müsaade vermiyor. Bu gemiler getirilemezse Türkiye yağsız kalabilir.

Bitkisel Yağ Sanayicileri Derneği, Ticaret Bakanlığı İthalat Genel Müdürlüğü’ne yazı yazarak stoklarda en fazla Mart sonu, Nisan ortasına kadar yetecek kadar yağ kaldığını, Rusya’nın, ithalat gemilerine müsaade vermesi için Dışişleri Bakanlığı ve Rusya Büyükelçiliği nezdinde acil teşebbüste bulunulmasını istedi.

Rusya-Ukrayna savaşı Türkiye’yi yağ krizine sürükleyebilir. Dünyanın en büyük ayçiçeği ithalatçısı olan Türkiye, bu ithalatı da yüklü olarak Ukrayna ve Rusya’dan gerçekleştiriyor. İki ülke ortasında çıkan savaş Türkiye’nin ham yağ ithalatını büyük oranda durdurdu.

Ham ayçiçeği yağı ithalatında kilit noktalardan biri Azak (Azov) denizi. Türkiye’ye ithal edilen ayçiçeği yağının büyük kısmı bu bölgede bulunan Rostov Limanından yükleniyor. Rusya, Türkiye’nin 15-16 gemisini burada bekletiyor. Bu gemilere müsaade verilmezse Türkiye’de yağ kasveti olur.

Bitkisel Yağ Sanayicileri Derneği İdare Heyeti Lideri Tahir Büyükhelvacıgil Ticaret Bakanlığı İthalat Genel Müdürlüğü’ne gönderdiği yazıda yağda yaşanan durumu şöyle söz ediyor: 

‘Malumlarınız olduğu üzere bir müddettir devam eden Rusya – Ukrayna çatışmasında ülkemizin kayıpları her geçen gün daha ileri düzeye çıkmaktadır. Mevcut durumda Bitkisel yağ kesimi öbür besin dallarına nazaran çok daha stratejik duruma gelmiştir. Ülkemizin stokları, market rafları dahil mart sonu yahut nisan ortasına kadar yetecek seviyededir. Hali hazırda dalımızın Rusya ve Ukrayna siparişli 15-16 adet gemisi Karadeniz limanlarında beklemektedir.

Bir iki hafta evvel tonu 1400 dolar düzeylerindeki yağ fiyatları memleketler arası piyasalarda 2000 doların üzerine tırmanmış durumdadır. Daha ileri safhada düşünüldüğünde fiyat tasasını bir tarafa bırakmış, ham unsur bulamama noktasına gelmiş durumdayız. Mevcut durum hızla besin arz güvenliği düzeyine evrilmektedir.

Dalımızın ham ayçiçeği yağı ithalatında kilit noktalardan biri Azak (Azov) denizidir. Gemilerimizin büyük çoğunluğu bu bölgede bulunan Rostov Limanından yüklenmektedir. Fiili duruma bakıldığına Azak denizi Rusya silahlı kuvvetleri tarafından büsbütün denetim altına alınmış ve bir iç deniz durumuna gelmiş durumdadır. Durum böyleyken Rusya Federasyonu bu bölgeden hala kargo gemilerinin çıkışına müsaade vermemektedir. Bir diğer açıdan bakıldığında Rusya’ ya ambargo düzeyini her gecen gün yükselten AB(Avrupa Birliği) ülkelerine dahi gaz satarak bir formda ticaretini devam ettiren Rusya, tahminen de mevcut durumun farkına varmadan ülkemize besin ambargosu uygulamaya başlamıştır.

AB ve öteki bölge ülkelerine nazaran Rusya ile ülkemiz ilgileri çok daha ileri seviyede olup, gerek Dışişleri Bakanlığımız, gerekse Rusya Büyükelçiliğimiz nezdinde teşebbüslerde bulunularak, Azak Denizi’nin hemen ulaşıma açılması ülkemiz açısından hayati değere sahiptir. Gereğini bilgilerinize arz ederiz.’

Bitkisel Yağ Sanayicileri Derneği bu yazıyı 2 Mart 2022 tarihinde Ticaret Bakanlığı İthalat Genel Müdürlüğü’ne gönderdi. Yağ sanayicileri, Bakanlığın teşebbüsleri ile Rusya’nın gemilere müsaade vermesi için uğraş gösterirken bir yandan da artan fiyatlar karşısında çaresiz kaldı. Tonu 1400 dolar olan ham ayçiçeği yağı fiyatının ton başına 2 bin doları geçmesi nedeniyle iç piyasada büyük artırım olacak. Rusya’nın müsaade vermesiyle Türkiye’ye gelecek yağın maliyeti ve işlenmesi 2 bin 400 doları bulması bekleniyor. Her şartta ayçiçeği yağı tüketiciye artırımlı olarak satılacak.

Türkiye bitkisel yağda hem üretici hem de ihracatçı pozisyonda. Lakin, hammadde bakımından kendine kâfi olmadığı için değerli oranda dışa bağımlı. Tarım ve Orman Bakanlığı datalarına nazaran, Türkiye’nin ayçiçeğinde kendine yeterlilik oranı yüzde 64 düzeyinde. Yüzde 36 oranında ise ithalat yapılıyor.

Tarım ve Orman Bakanlığı Ziraî Ekonomiyi Araştırma Enstitüsü bilgilerine nazaran 2020-2021 döneminde Türkiye, dünya ayçiçeği ithalatının yüzde 32,4’ünü gerçekleştirdi. Türkiye’den sonra ikinci sırada yüzde  27,8 ile Avrupa Birliği var.

Dünya ayçiçeği üretiminde Ukrayna yüzde 30,7 ile birinci sırada, Rusya yüzde 27,2 ile ikinci sırada. Üçüncü sırada yüzde 17,8 ile Avrupa Birliği yer alıyor.

Türkiye, 2020-2021 döneminde ayçiçeği ithalatının yüzde 50,6’sını Rusya’dan, yüzde 14,6’sını Ukrayna’dan, yüzde 11,5’ini Bulgaristan’dan, yüzde 7,5’ini Moldova’dan, yüzde 6,3’ünü Romanya’dan  gerçekleştirdi. 2021-2022 döneminde Rusya ve Ukrayna’nın hissesi artarak yüzde 70’e ulaştığı varsayım ediliyor.