Semt Belleği… Bir Modalı levanten: Mösyö Mario Vanocore

Berken Döner

Öğlenden sonranın tatlı sarı ışığında Moda Caddesi’nde, telaşlı adımlarla yürüyen, şık giysili bir beyefendi görürsünüz. Beyefendinin bu telaşının nedeni torunlarının okul çıkışına yetişebilmektir. Ne vakit ki zeytin gözlü torunlarına kavuşur, o vakit adımları yatışır. Çay bahçelerine, Saint Joseph Lisesi’ne, Bahariye Caddesi çeşitlerine çıkarken bu türlü telaşlı değildir. O denli ya, üzerinde yarım asırdan fazladır birebir dostlarla, tıpkı yerlerde buluşmanın verdiği dinginlik vardır. Mario Vanocore’den kelam ediyorum. Modalılar’ın tabiriyle Mösyö Mario’dan.

LEVANTEN MODA

1940’da Moda’da doğan Mario Vanocore, bir vakitlerin levanten Moda semtinin son üyelerinden. 1900’lü yılların başında, büyükbabası Antonio Vanocore ailesiyle birlikte Napoli’den İstanbul’a göç etmiş. O yıllarda Kadıköy’ün en aristokrat semti olmakla ünlü Moda, semte yerleşen levanten ailelerin Batılı hayat stiliyle biçimlenmiş. Vanocore Ailesi de İstanbul’a gelir gelmez, hiç tereddüt etmeden Moda’ya yerleşmiş. Büyükbabasından dinlediği o yılları şöyle anımsıyor Mösyö Mario, “İstanbul’un en varlıklı ve nüfuzlu levanten aileleri Moda’da yaşardı; İngiliz Whittall Ailesi bunların başında gelirdi. Vitol Çıkmazı Sokak (günümüzde Belkıs Dilligil Sokak) bu aileden kalma bir isimdir. Küçük Moda’da geniş yerlerin sahibi Lorando Ailesi, sonrasında La Fontain, Tubini, Frankenstein ve Frederiçi aileleri de ünlüdür. Bu ailelerin Mühürdar, Moda Burnu, Küçük Moda’da geniş toprakları, görkemli köşkleri vardı. Son derece kültürlü ve varlıklı Modalı Levantenlerin semte hakimiyeti Cumhuriyetin birinci devrine kadar sürdü. Onun dışında bizim üzere orta halli levanten aileler de vardı. Vanocere, Corinthio, matbaacı Zelich ailesi, , Kuntze, Perpinyani, Novotni, Raad, Mikonio ailesi ortahalli levanten ailelerdendi. Bizler az evvel kelamını ettiğim o büyük ailelerin yanında çalışırdık. Büyükbabam Antonio Vanocore, Whittall Ailesi’nin kotrasında kaptandı. Hayatını kaptanlıkla kazanırdı.” Vanocore Ailesi, o yıllarda Muratbey Sokak’ta Bakkal Ali Bey’in konutunda oturuyormuş. 1945 yılında, çok tanıdık bir sebeple, “Almanya’dan oğlum geliyor. Bundan sonra bu konutta oğlum oturacak.” denilerek apar topar meskenden çıkarılmış. Evsiz kalan aileye, yardım elini Notre Dame de L’Assomption Kilisesi uzatmış. Geçim ıstırabının üstüne yersiz yurtsuzluk da eklenince, uygunca perişan olan aile, kilisenin teklifini kabul etmiş. “Babam 1930’lu yıllarda Saint Joseph’te marangozluk yapıyordu. O yıllarda kaçak olarak çalışıyordu. Bir levantenin Türkiye’de çalışması yasaktı. Meskenden de çıkarılınca mecbur kaldık, Notre Dame de L’Assomption Kilisesi’nin başrahibi ile görüştük. Katolik bir ailenin sokakta kalmasına müsaade etmeyeceklerini düşündük. Yanılmamışız! Ağabey Sokak’ta kiliseye ilişkin iki katlı bir bina vardı, ‘orada oturabilirsiniz’ dediler. Tek koşulları vardı; babam kilisenin zangocu olacaktı. Böylelikle babam 1945 yılında kilisede çalışmaya başladı. Bu güç günleri atlatabilmek için ailecek babama yardım ettik. 1950 yılında Adnan Menderes iktidara gelince bir kanun çıkardı. Türk vatandaşı olmayanlar Türkiye’de çalışabilir lakin vergi ödemek şartıyla! Babam Bastiyano Vanocore bu kanunla çok rahatladı. Vergisini ödeyerek marangozluk mesleğine de devam etti. 1984 yılına kadar Saint Joseph Lisesi’nin marangozluğunu yaptı.”

Mario Vanocore ve Berken Döner

MODA’NIN GAYRİMÜSLİM EVLATLARI

50’li yılları geçim ıstırabı ve güç hayat kaideleriyle anımsayan Mösyö Mario, tek talihlerinin yaşadıkları semt olduğunu söylüyor. O yılların Moda’sının tenhalığını, denizinin berraklığını, bahar bahçelerini, şık köşklerini, en çok da insanlarını hasretle anıyor: “Moda çok hoştu. Otomobiller azdı. Çocukların oynayabileceği geniş yerler vardı. Kilisemizin bahçesinde çok hoş oyunlar oynardık. Rum, Ermeni, Yahudi arkadaşlarımız çok fazlaydı. En çok Rum vardı; 400 bin kadar. Sonra Ermeni, sonra Yahudi… Şair Nef’i Sokak’ta yüklü olarak Ermeniler otururdu, Sevinç Sokak’ta Rumlar. Altı Yol, Rıhtım tarafındaki kumaşçılar ekseriyetle Yahudi’ydi. Modalı Rumlar çok varlıklıydı. Gezmeyi, eğlenceyi, yeme içmeyi çok severlerdi. Esnaf çoklukla Rum’du zati. Bunlar ortasında Pastacı Stasuli Avgerinos, Meyhaneci Gramatikos, Mezeci Stavro Daikopulos, Bakkal Foti, Berber Lefter Prento, Terzi Evripidis Trifonidis, Kunduracı Stelyo ve Yani Prento, Kahveci Panayot, Bakkal Panayot Loçuno, Meyhaneci Perikli, Bayan Berberi Niko, Ütücü Sotiri, Kasap Yorgo Ghohas, Meyhaneci Vlahos ve Fırıncı Yorgo Paçuras birinci aklıma gelenler. Bunların çabucak hepsi Moda Caddesi’ndeydi. Fırıncı Yorgo’ya Paskalya vakti patates ve kuzu budu gönderilirdi. Zira konutlarda fırın yoktu. Moda’nın tabipleri ekseriyetle gayrimüslimdi. Dahiliye hekimi Diamantopoulos, Dr. Manuel Askaridis’i unutmamak gerekir. Aldo Meyi levanten bir hekimdi, Dr. Jirayr Kaynar Ermeni’ydi. Hekim Jirayr’ı geçen sene kaybettik. Yoksul hastalarından para almazdı. Melek üzere bir insandı. Hekim Jirayr’ın babası da Kadıköy’de çok ünlüydü; Agop Kaynar. Vecihi Hürkuş’un birinci uçağını yapan Agop Usta’ydı. Bu isimlerin dışında öbür esnaf da vardı. Museviler ekseriyetle kumaş ticaretiyle uğraşırdı. Fabrika sahipleriydi, işverenlerdi. İsimlerini çok hatırlamıyorum. Manifaturacı Dikran Balyan, Sobacı Vartan, Manav Artin, Tesisatçı Antranik Taşçıyan da unutulmaz esnaflardan. Bu renkli ortam 70’li yıllara kadar kör topal sürdü. En büyük darbeyi 6/7 Eylül’de aldı.”

6/7 EYLÜL OLAYLARI’NDA MODA

“6/7 Eylül Olayları”ndan Moda da ağır darbe alır. “Odeon Mağazası (İskele Meydanı’nda) yerle bir edilmişti. Beyaz eşyaların hepsi paramparçaydı. Kadıköy Çarşı’da yürünmüyordu. Pirinçler, fasulyeler sokağa saçılmıştı. Moda Caddesi’nde Pastacı Stasuli’nin dükkanı tanınmayacak haldeydi, camları kırılmış, talan edilmişti. Meyhaneci Perikli’nin dükkanında da ne varsa paramparça edilmişti. Sağlam tabak-çanak bırakmamışlardı. Manav Dimitro’nun bütün zerzevat meyvesi ezilmiş, caddeye saçılmıştı. İngiliz Kooperatifi yağmalanmıştı. Esnafın ziyanı çok büyüktü. Tek sevindiğimiz şey, meskenlere girmediler. Öteki semtlerde bunu da yaptılar. Bu olaylardan en büyük darbeyi Rumlar aldı. Çabucak gitmediler lakin süreç içinde Türkiye’yi bırakıp gitmek zorunda kaldılar. Tuhafiyeci Yorgo birinci gidenlerdendi. Peşinden Altıyol’daki Terzi Victor gitti. Hiç istemeyerek gitti bu beşerler. Mecbur bırakıldılar. Sonrasında Moda’nın dokusu çok değişti.”

Mösyö Mario ve Madam Hrisula, oğullarının doğum gününde.

MODA KÜLTÜR CEMİYETİ’NDE BAŞLAYAN AŞK

70’li yıllara gelindiğinde, Mösyö Vanocore de, kendi tabiriyle bu “renkli ortam”da yerini almış. Altıyol’daki Bursa Pazarı kumaşçısında çalışmaya başlamış. On yıl çalıştıktan sonra, 1982 yılında hayatında yeni bir sayfa açılmış. “Benim bu işle hiçbir ilgim yoktu. Nasıl oldu da tezgahtarken bu türlü bir misyona getirildim. Hala inanamıyorum” dediği yepisyeni bir mesleği olmuş; Fransız Huzurevi’nde müdürlük! İki yıl boyunca, Fransızca’yı ana lisanı üzere bildiği için huzurevinin müdürlüğünü yapmış. 1984 yılında, yeniden Fransızca bildiği için Saint Joseph Lisesi’nin yönetim amiri olmuş. Mösyö Mario, kendisini bu vazifeye getiren okul müdürü Frere Capora’yı minnetle anmaya devam ediyor. “Geçim kasvetini biraz olsun atlattıktan sonra, Moda’nın tadını çıkarmaya başladım” diye anlatıyor. “Moda’nın orta halli ekalliyeti, Moda Kültür Cemiyeti’nde eğlenirdi. Rumlara ilişkin bir yerdir fakat bizler de giderdik. Müzikli, danslı çaylar yapılırdı, plak dinlenirdi. Eşim Hrisula ile orada tanıştık. Birbirimize aşıktık ancak benim evlenmeye cüretim yoktu. Maddi gücüme güvenmiyordum. Buna karşın Hrisula, ‘olsun, sen gel, tekrar de iste beni’ diye yüreklendirdi. Biz bir akşam Hrisula’nın ailesiyle tanışmaya gittik. Hrisula’nın ailesi Kayseri İncesu’dan, Karamanlı Rum. Meskenlerine gittiğimizde kapıyı babası açtı. O an yaşadığım heyecanı hala unutamam. Kayınpederim çok görkemli bir adamdı. Oldukça çekinmiştim. Babam da benim üzere çok utangaçtır. Neyse ki annem çok dışa dönük, insan bağları çok uygun bir insandı. Onun sayesinde her şey tatlılıkla neticelendi. Zira annem Filomena, Tinos Adası’ndan olduğu için Rumca konuşurdu. Rum kültürüne de çok yakındı. Evlilik kararımızı onayladılar. Üstelik Katolik Kilisesi’nde (Notre Dame de L’Assomption Kilisesi) evlenme koşulumuz vardı ki çocuklarımız Katolik olsun. Tam da istediğimiz üzere oldu. Buna karşılık, onların da gönülleri olsun diye Kadıköy Aya Triada Kilisesi’nde de küçük bir merasimimiz oldu. Evlendikten sonra Yeldeğirmeni’nde, Uzun Hafız Sokak’ta oturduk. Yeldeğirmeni o vakitler bu türlü şık değildi. Bizim sokakta Rumlar çoktu. Yeldeğirmeni Yahudi semti olarak bilinirdi fakat 60’lı yıllarda çok fazla Yahudi kalmamıştı. Yeldeğirmeni’nde oturan Rumlar Aya Yorgi Kilisesi’ne ibadete giderdi. Nüfus olarak kalabalıktılar ama esnafın çoğunluğu Türk’tü. 90’lı yıların başında Moda’ya, mahallemize geri döndük. Çocuğumuz Saint Joseph’te okudu.”

KADIKÖY SPOR KULÜBÜ

Yeldeğirmeni-Moda ortası ara epey az olmasına karşın, Mösyö Mario, tekrar Modalı olmaktan ötürü hayli keyifli olmuş. Alıştığı, tanıdığı, bildiği ortama kavuşmanın sevincini yaşamış. Moda Kültür Cemiyeti cümbüşlerinin yanı sıra, Kadıköy Spor Kulübü etkinliklerini de büyük bir keyifle anlatıyor; “Notre Dame de L’Assomption Kilisesi’nin bahçesindeydi Kadıköy Spor Kulübü. Başrahibe Pêrê Lauzentien’in müsaadesi ile kilisenin bahçesinde, Saint Joseph mezunları tarafından kurulmuştu. Basketbol, boks maçları olurdu. Gazeteci Gökşin Sipahioğlu, Kadıköy Spor’un kaptanıydı. Can Bartu, Yalçın Granit, Tanju, Nedim, Haşim Tezol… Bunların hepsi Kadıköy Spor çıkışlıdır. Boks maçları da yapılırdı. Garbis Zakaryan-Vedat Karakurum maçı asla unutulmaz. Tayyar Kalça maçlarını da unutamam.”

O GÜNLERDEN BUGÜNLERE…

“Her şeye karşın çok memnun bir ömrüm oldu” diyor Mösyö Mario. Elli yıllık arkadaşı Mösyö Ugo ile çabucak her gün buluşup, gençlik günlerinden konuşuyorlar. Bir vakitlerin fırtına delikanlıları Mario ve Ugo ikilisine kıyıda, Bahariye’de rastlayabilirsiniz. Her gün buluşup, ne konuştuklarını soruyorum. “Gençliğimizi tabii! Yaşlılar eskiyi hatırlar” diye yanıtlıyor. Bir de laf ortamızda, “zamane” gençlerini çok yadırgıyorlarmış. “Yerde oturulur mu hiç? Bira içerek yürüyorlar. Olacak iş mi? Genç kızlara ne demeli! Ne narinlik var, ne naziklik. Erkekten daha kaba olmuşlar. Eşim Hrisula, saçını taratmadan sokağa çıkmazdı. Bizim vaktimizde bayanlar daima ihtimamlı, bakımlıydı. Elbiselerini kendileri dikerlerdi. Günümüzde yırtık kotla geziyor kızlar” diye yakınıyor. Şimdilerde en çok Moda’nın kalabalığından, gürültüsünden şikayetçi. “Yine de Moda’dan vazgeçmem” diyor. “Moda’da her şey ayağının altında. Hekim, eczane, pastane, sinema, tiyatro. Buradan hiç çıkmadan yaşayabilirim. Türkiye’nin gözbebeği Moda. Değerini bilmeliyiz” diye anlatıyor.

Moda Caddesi’nin görkemli geçmişinin şahidi, kibar, esprili, düzgün yürekli beyefendisi Mösyö Mario’ya, evlatlarıyla birlikte daha kaç hoş günler diliyorum.