Şiirlerle kış mevsimi

Genelleme yapmadan, kış mevsiminin Türk şiirindeki yeri hakkında bir şeyler söylemek zordur. Yapılan genellemelerin tamamı da, getirilecek çok sayıdaki örnekle çürütülebilir. Yeniden getirilecek çok sayıdaki örnekle desteklenebilir de. Bir defa, mevsimlere dair bir şey söylememiş şair bulmak neredeyse imkansızdır. İkincisi, her şair mevsimleri kendince işlemiştir. Şu devrin şiirinde kış mevsimi şu formda anlatılır, başkasında bu formda anlatılır diye ayırmak da zordur. Yeniden de bu türlü bir ayrıma gidilerek doktora tezi kapsamında çalışmalar yapılabilir. Zira bahis çetrefillidir. Farklı şairlerin şiirlerindeki kış mevsiminin işlenişi karşılaştırıldığında, çalışma Türk şiirinin temel sıkıntılarına kadar gelip dayanabilir de.

Bir şiire nasıl kış şiiri diyeceğiz? Bahsin vahameti şimdi bu birinci sorudan başlıyor. Kitaplığımdaki şiir rafını masaya indirip, yüzlerce şiir kitabını karıştırdığımda, ister istemez başlığında “kış” sözü geçen şiirleri okudum evvel. Meğer bir kış şiirinin başlığında “kış” sözü geçmeyebilir de. “Kış”ı birtakım şairler başlığa taşımış, kimileri ise, taşıma gereği duymamış. Birtakım şairler ise, kış mevsimini temsil edecek öbür sözler kullanmış. Bu sözler, birinci tespitime nazaran “kar”, “üşümek”, “fırtına”, “soğuk”, “yapraksız ağaç” ve “ayaz”dır. Bunlar kent isimleri de olabilir: Erzurum, Kars, Hakkari, Ankara, Ağrı üzere. Malum, bu kentlerde ağır kış kaideleri yaşanır. Kış aylarının isimleri de kışın anlatıldığı yahut bir halde geçtiği şiirlerde kullanmış: Aralık, Ocak, Şubat. En çok kullanılan ise, “kar”dır. Kış şiirlerine rahatlıkla kar şiirleri de diyebiliriz. Daha doğrusu, kar şiirlerinin tamamını kış şiirlerinin içinde düşünebiliriz. Zira mesela “yağmur” daha çok sonbaharın temsilidir. “Sarı sıcak”, “kuraklık” yazın; hafif esen rüzgar yahut yeni açmaya başlayan çiçekler ise ilkbaharın. Kar büsbütün kışa hastır. Mevsimler ayrıyeten farklı hislerin anlatımında da kullanılır. Kış, karamsarlık, mevt, fanilik; bahar yine doğuş, ümit, hayat sevinci; yaz yorgunluk, bezginlik; sonbahar ise hüzün anlatımında kullanılır.

KIŞ NEYİ ÇAĞRIŞTIRIR

Genelleme yapmaya devam ediyorum. Özelde kar, genelde kış, Türk şiirinde üç farklı halde yer alır. Birincisi, sembol olarak; ikincisi bahis olarak; üçüncüsü ise, vakit olarak. Buna “imge olarak”ı da dahil edebiliriz. Bilhassa İkinci Yeni ve sonrası için. İsmet Özel’in “Karlı Bir Gece Vakti Bir Dostu Uyandırmak”ı imgeden ibarettir. Aslında şiirde kışa dair diğer bir şey yoktur. Yahut Sezai Karakoç’un “Kış Anıtı” şiiri baştan sona imgelerle ilerler. Ortada “Ama yalnız yağmur basbayağı arkadaşlık yapabilir” üzere yeniden imgeye kayan mısralar kurulur. Öbür bir örnek: Cemal Süreya “Bir kış göğü üzere o saat alçalır ölüm” der. Mevtle kış ortasında alaka kuran öbür bir İkinci Yeni şairi Edip Cansever’dir: “kış güneşi, sarmaşık, kim ne anlıyor güya ölümden”. Özel ve Karakoç’ta başkalarından farklı olarak hayat-kış münasebeti kurulur, emsal sıkıntı kurallara sahiptir her ikisi de, bunlarla uğraş temeldir. 60 Jenerasyonu şairlerinin genelinde bu türlü. 90 Jenerasyonu şairlerinde de rastlanır birebir özellik. Bunlar kışı natürmort kullanmazlar. Şiirleri hareketlidir. Belirli bir çabayı, daha net, detaylı, açık anlatmak için, kış ve kar imgelerine başvururlar. Mesela Hakan Arslanbenzer “Kar Küremek” şiirinde, konuşan kişinin güçlü anlarını sinematografik bir biçimde sıralar. Daha sonra da, bu şiddetli anlardan, hangi inanç ve bakış açısıyla bugünlere geldiğini dillendirir: “Kedinin hayatta kalmak için gösterdiği uğraşı beğendim.” Turgut Uyar da, kış kurallarının zorluklarına dikkat çektikten sonra, bunlarla gayret etmeyi övmüştür: “Sana bir boyun atkısı gerek. Zira kış geldi.” Tıpkı devinim Mehmet Aycı’nın “Kış en sert ihtilaldir, uygun adım” mısraında da görülür. Hayatın zorlukları-kış kuralları ortasında irtibat kuran öbür bir şair ise Hayriye Ünal’dır. Bu ilişki, üçüncü şiir kitabının isminden başlar: Sert Geçecek Bu Kış. 2010 Kuşağı’ndan Murat Küçükçifci ise, kış mevsimini hayatın gerçeklerini anlatmak için kullanır: “Nasiptir bir modül yoksulluk.” Değişiktir, bu şiirler çok gerçekçidir. Lakin sembolik manalarla da yüklüdür. Düz tabir edilmiştir husus, ama bu düzlüğün açılımı fazla katmanlı ve sanatlıdır. İsmini andığımız şairler ayrıyeten kışı olumlar. Kışı, fakirlerin düşmanı olarak görmezler.

SEMBOLİK OLARAK KIŞ

Bahis olarak kış mevsiminin anlatıldığı şiirler de sembolik manalarla yüklüdür. Hayat da böyledir demeye getirmiştir şair. En meşhur iki kar şiirinde bunu görmek mümkündür: Ahmet Muhip Dıranas’ın “Kar”ında ve Cenab Şehâbeddin’in “Elhân-ı Şitâ”sında. Bunlara Ahmet Haşim’in “Kış”ını, Yahya Kemal’in “Kar Sesi”ni de ekleyebiliriz. Bu şiirler direkt kış mevsimini yahut karın yağışını anlatırlar. Ancak anlatım, mevzuyu aşar. Kendisi dışında bir şeyleri de göstermeye başlar. “Elhân-ı Şitâ”dan: “Eşini gaib eyleyen bir kuş üzere kar/ Geçen eyyâm-ı nevbahârı arar…” Kasvetli şiirlerdir bunlar. Istırabı lisana getirirler. Bilhassa faniliği vurgularlar. Kar şiirlerinde bu yüzden hüzünden çok acı vardır. Ahmet Haşim’den: “Yine kış, tekrar kış/ Bütün emelleri bir ağlayan duman sarmış…” Kış şiirleri ıstırabın, acının, dönüşü olmayan yılların simgesidir. Kar, konuta tıkılıp kalmayı da simgeler. Çaresiz kalmayı da diyebiliriz buna. Kuşlar için ezadır, sokak hayvanları için, ayrıyeten odun, kömür parası bulamayan fakirler için. Bunu hüzünle karşılamak zordur. En fazla, karın aheste aheste yağışını izleyerek, dönüşü olmayan yıllara dair hüzünlenmek mümkündür. Ki kar şiirlerinin genelinde bu hüzün de vardır. Hüzün yüklü kar şiirlerinde daha çok “beyaz” sözüyle karşılaşırız. Paklığın simgesi beyaz kar, yeryüzündeki bütün çirkinliklerin üzerini örtmüştür.

Kış mevsiminin vakit olarak şiirde işlenişine binlerce, tahminen de milyonlarca örnek verilebilir. Bu çeşit şiirleri “Olaylar kış mevsiminde geçmektedir” formunda özetleyebiliriz.

KAR SESİ VE ŞAİRLER

40 Nesli da bahis olarak kışı taşımışlardır şiirlerine. Esasen 40 Kuşağı’nda Necip Fazıl ve sonrasında mevcudun ötesine bakan, onu kurcalayan, merak eden ve şiirine taşıyan bir bakış oluşmaya başlamıştır: “Kimsesiz elinde kış geceleri,/ İçin ürperdiği demler beni an!/ De ki: Odur sarsan pencereleri/ De ki: Rüzgar değil odur haykıran!”. Tanpınar da emsal ürperişler içindedir. Tanpınar “Kış Bahçesi” şiirinde: “Bilinmezin kapısında el ele vermiş/ Geleceğe hazırlanıyordu her şey”. Bu ürperiş ve bakışın Yahya Kemal’in “Kar Sesi”nden alındığı söylenebilir: “Bin yıl sürecek zannedilen kar sesidir bu”. Sonrasında Turgut Uyar da “Kar Sesi”ni muharrir. Bahettin Karakoç’un da “Kar Sesi” şiiri vardır, bir kitabının ismi de Kar Sesi’dir. Attila İlhan’ın “kar aydınlığı” ve “kar uykusu”na da buradan geçildiği düşünülebilir. Cevdet Karal’ın “Rüya kar sesiyle indi göğsüme” mısraına bu yüzden şaşırmıyoruz. Karın, dünya-ben-hayat bağlamında misal formda ele alınışına İbrahim Tenekeci’de de rastlanır: “Beni almadan gidiyor ömrüm./ Dağların üstünde kar üzere şeyler.” Tıpkı halde Yücel Kayıran’ın “kargış değildi güya başıma gelen yalnızca kar ve kış” mısraı da düşündürücüdür. Karal, Tenekeci yahut Kayıran’ın mısraları adeta Yahya Kemal’den bu vakte gelen, Sezai Karakoç’un “Kar içinde yanan kar” mısraıyla mihenk noktasını bulan tesirin devamı niteliğindedir.

Necip Fazıl’dan farklı olarak Nazım Hikmet ve sonrasının, mesela Garip Şiiri’nde, öteyle değil mevcutla uğraşma kelam hususudur. Nazım Hikmet’in dünyayı kurtarmak isteyen personası, Garip Şiiri’nin sade/basit adamıyla emsal halde bakar kış mevsimine: “Lambayı yakma, bırak!/ Kalbe bir bıçak üzere giren hatıraların/ Dilsiz olduklarını anlıyorum/ Kar yağıyor/ Ve ben hatırlıyorum.” 40 Kuşağı’nın öteki şairlerinde de tıpkı yönelim, sadelik ve açıklık vardır. Halbuki Nazım Hikmet’in bu realist bakışı, Mehmet Akif’ten gelmedir: “Şu var ki: Düştüğü yerden çamurlanıp kalkmaz …/ Çamur bu beldede adet değil ne kış, ne de yaz./ Geçende haylice kar yağdı Berlin’in içine;/ Bıcık bıcık olacakken takır takırdı yine!” Realist bakışta, fikir dikkat caziptir. Mehmet Akif ve Nazım Hikmet’in şiirlerinde olduğu üzere. Onlardan sonraysa, kar ve kış teması şiirlere fikir yükünden arındırılarak taşınır.

KIŞ ACIYI HATIRLATIR

Cahit Sıtkı Tarancı’da mesela olumsuzdur kış. Acıları hatırlatır zira. Ayrıyeten zorlukları. Tarancı’ya nazaran kış yalnızlık ve ıstırap demektir: “Sevmedim, sevmiyorum seni kış mevsimi”. Ancak değişiktir, Tarancı karla kendini özdeşleştirir de: “bendim o yağan kar”. Bunda şaşıracak bir şey yok. Tarancı’nın şiir toplamında vefat korkusu, yalnızlık ve ıstırap vardır. O yüzden Tarancı en çok kış ve kar şiiri yazmış şairlerdendir. Ziya Osman Saba’ysa kendinden yola çıkar, kışa uğrar, orada kendini dener, sonra tekrar kendine döner. Başka şiirleri üzere “Kışa Girerken”de de, ıstırabına karşın tevekkülü elden bırakmaz. Misal vurguya Behçet Necatigil’de de rastlanır: “Yokum ben, bıktım, gerçek bıktım/ Kapan kederinle içerle/ Acılar mı, anılar mı kar kar.” Arif Nihat Asya için sembolik manasıyla gerçeği örtüşmektedir kışın: “Kar, etrafımız fırtına/ Biz galiba uğramışız/ Mevsimlerin gazabına”. Öteki bir örnek Ahmet Kutsi Tecer’den: “Yaşamak diyorum, yaşamak ne hoş!/Hele bir gelmesin n’olurdu bu kış.” Orhan Seyfi Orhon “Fırtına ve Kar” şiirinde kar’ı konuşturur: “Yabancı yolların üstünde ağladım, konuştum;/ Baharın aşkım, ‘kıştır’ ismim ey dostum!” Kemalettin Kamu neslinin bu genel kış aykırılığına adeta karşılık vermiştir: “Diyorlar ki: Mevsimlerin en hoşu yazdır/ Bence kışın yanakları daha beyazdır”.

Kış mevsiminin vakit olarak şiirlerde işlenişine binlerce, tahminen de milyonlarca örnek verilebilir. Bu tıp şiirleri “Olaylar kış mevsiminde geçmektedir” diye özetleyebiliriz. Binlerce konusu olabilir: aşk, ihtilal, anne, çocukluk, köy hayatı, ağaçlar… Ergün Günce mesela “Kış Dörtlükleri” yazmıştır. Ondan bir kıta: “Senin kendi vefatın, Ninem Hoş Em’ne Hanım/ Bize onun yansımasından/ Daha ahşaptır/ Şu güneşli Edirne Kışında”. Cahit Zarifoğlu’dan: “Aralık başları/ Kaloriferler kükürt çağı/ Dünya iki can kuşu”. Bu da Ömer Bedrettin Uşaklı’dan: “Kışın beyaz kuşları yaşlı kirpiklerimde,/ Sis çökmüş ovalara şöyle baksam yukardan…” Bu yüzden vakit olarak kışın Türk şiirinde işlenişini kategorize etmek imkansızdır. Ayrıyeten, bahis olarak işlenişi de, vakit olarak işlenişine dâhil edilebilir.

Başta dediğimiz üzere her şair kışı farklı bir formda işlemiş. Neredeyse her şairde farklı bir mana, imge, his ve dünyaya denk düşüyor kış. Hepsini burada anmak ve işlemek mümkün değil. Yazının başında belirttiğim üzere kışı şiirinin başlığına taşımış, bir avuç şairden yola çıktım. Bu kadarıyla bile kış mevsiminin Türk şiirinde ne kadar geniş bir mana spektrumu oluşturduğu görülüyor. Ahmet Muhip Dıranas ve Sezai Karakoç’un kar şiirleri adeta bütün bu mana ve temsilleri ihtiva ediyor. Bunlar, kendilerinden evvel yazılan kar şiirlerinin özelliklerini taşıdıkları üzere, kendilerinden sonra yazılan kar şiirlerini de etkilemişlerdir. Kısaca, ikisinin de kış mevsiminin Türk şiirindeki yerini özetlediği söylenebilir. O vakit son kelam Dıranas’ın: “Rüzgâr üzere tâ eski Anadolu’dan/ Sesin nerde kaldı, kar içindesin!”