Şimdiye Kadar Piyasaya Sürülen ve Tedavülden Kaldırılan TL Banknotları

Cumhuriyetin ilk yıllarında para bastırılamadığından Osmanlı İmparatorluğu’ndan kalan evrak-ı nakdiyeler, yani kâğıt paralar, 1927 yılı sonuna kadar tedavülde kalmıştı. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk banknotları olan ‘Birinci Emisyon Grubu’ banknotlar, bir İngiliz firması olan Thomas De La Rue tarafından basılmıştır. 1 Kasım 1928 Harf Devrimi’nden önce bastırıldığı için banknotların ana metinleri eski yazı Türkçe, kupür değerleri ise Fransızcaydı. Banknotlar 5 Aralık 1927 tarihinde dolaşıma çıkarıldı.

3 Ekim 1931 tarihinde Merkez Bankası, faaliyete geçmiş ve para basma yetkisine sahip olmuştu. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kurulduktan sonra Harf Devrimi’nden önce basılan eski yazılı banknotlar, yeni harfler ile basılmış yeni banknotlarla değiştirilmiştir. Latin alfabesi ile hazırlanmış yeni banknotlar, 9 farklı değerde ve 11 tertipten oluşmaktaydı. Bu emisyon grubu içinde yer alan 5 Türk Lirası tutarındaki banknot ülkenin ekonomik bağımsızlığını siyasi bağımsızlıkla güçlendirilmek amacıyla kurulan Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından tedavüle sokulan ilk banknot olma özelliği taşımaktadır.

İkinci Emisyon Grubu içinde hem Atatürk, hem de İnönü portreli banknotlar yer aldı.

1939 yılının Eylül ayında Avrupa’daki savaşın daha ileri boyutlara varması ihtimali Merkez Bankasını banknot mevcutları ve ihtiyatları üzerinde hazırlık yapmaya yöneltti. Bu sırada, Fransa ve İtalya arasında patlak veren savaş nedeniyle Akdeniz deniz taşımacılığına uygun olmayan bir hale geldi. Ayrıca paraların basılacağı matbaalar da savaş bölgesi içinde kaldı. Bu ortamda, Londra’da bulunan Thomas de la Rue matbaası da Almanlar tarafından bombalandı. Bunun ardından 100 Türk liralık ile 50 kuruşluk kağıt paralar hızlı bir şekilde üretilerek 1940 Ekim ayında yola çıktı. İnönü resimli eski 100 Türk liralık ve yeni 50 kuruşluk kupürleri taşıyan City of Roubaix gemisi yola çıktıktan 5 ay sonra Yunanistan’ın Pire Limanı’nda kazaya uğrayarak battı. Bu kaza sonrası paralar yerli halkın eline geçti. Bunun haberini alan Başbakanlık, acil bir açıklama ile bu banknotların tedavülünden vazgeçtiğini duyurdu. Yunan makamlarıyla temasa geçildi ve Yunan hükümeti batıktan ellerine geçen banknotları, Türkiye Cumhuriyeti’ne teslim etti. Ayrıca yine İngiltere’de bastırılan ancak Londra’daki bir hava hücumu sırasında basıldığı matbaada zarar gören 50 Türk liralık banknotlar dolaşıma verilmedi.

Alman menşeili matbah tarafından basılan banknotlar, 15 Ağustos 1942 tarihinde tedavüle verildi. Ancak, birkaç sene sonra Merkez Bankası’nın bilgisi dışında piyasada E, F, G, H, J serili banknotlar görülmeye başlandı. Merkez Bankası ani bir müdahale ile bu paraları tedavülden kaldırdı. Olayın ardından Alman menşeili matbah ile bir daha çalışılmadı. Bu grupta yer alan 100 liralık banknotlardan 9 milyon adet sipariş edilmişti.

Dokuz emisyon grubu içinde en az farklı değerde banknotu ve tertibi bulunan banknotlar bunlar. Bu emisyon grubunda yalnızca 1 ve 2. tertip 10 Türk Lirası ile 1. tertip 100 Türk lirası bulunuyordu. 1947 ve 1948 yıllarında dolaşıma çıkarılan banknotlar, Amerika Birleşik Devletleri’nde bastırılmıştır.

Beşinci Emisyon Grubu banknotlar, 7 farklı değerde, 32 tertip olarak basılmış ve 1951-1971 yılları arasında dolaşıma çıkarılmıştır. Ülkemizde bir banknot matbaası kurulması çalışmalarına 1930’lu yılların sonlarına doğru başlanmış ancak İkinci Dünya Savaşı’nın başlaması ile ne yazık ki bu çalışmalara devam edilememiştir. Banknotlar için yeni matbaa, 1958 yılında anca açılabildi. Bundan dolayı Beşinci Emisyon Grubu banknotların bir kısmı İngiltere’de, bir kısmı da ülkemizde basılmıştır. Halk arasında “Mor Binlik” olarak adlandırılan 1.000 Türk Liralık banknot da bu emisyon grubu içinde yer almaktadır. Mor binlik banknot, toplam 1.000.000 adet olarak basılmış ve tedavülden kalktıktan sonra sadece 28.017 adet Merkez Bankası’na geri dönmemiştir. Bu nedenle nadir paralardan sayılır.

Banknotlar 7 farklı değerde, 18 tertipten oluşmaktadır. 1966-1983 yılları arasında dolaşıma çıkarılan bu banknotlardan I. tertip 20 Türk Lirası Birleşik Krallık ‘ta, diğerleri ise Türkiye’de basılmıştır. Emisyonun son parası olan 1.000 Türk Lirasında Cumhuriyetin 50. Yılında törenle açılan Boğaziçi Köprüsü (15 Temmuz Şehitler Köprüsü) yer aldı. Asya’yı Avrupa’ya bağlayan köprü yapımı tamamlandığında dünyanın en uzun dördüncü asma köprüsüydü.

Banknotları çizen, tasarlayan kişiler genelde Merkez Bankası bünyesinde de çalışan ressamlardır. Bu altıncı emisyon bin liraları tasarlayan Yüksek Desinatör Ressam Selahattin Tuğa, tasarladığı paranın üzerine imzasını atmıştır. Paraları tasarlayan kişilerin, paranın herhangi bir yerine imzalarını gizlemeleri doğal olarak yasaktır. Ama bu parada Selahattin Tuğa, hem ön yüzündeki Atatürk portresinin sol alt köşesine, hem de arka yüzündeki Boğaziçi manzarasının yine sol alt köşesine imzasını gizlemeyi başarmıştır.

1979 yılından itibaren dolaşıma verilmeye başlanan banknotlar, 2002 yılı itibarıyla 15 farklı değerde, 36 tertipten oluşmaktadır. Banknotların tamamı Türkiye’de basılmıştır. Banknotlar 1 Ocak 2006 tarihinde tedavülden kaldırıldı.

Ülkemizde 1970’lerden itibaren yaşanan yüksek ve kronik enflasyon, bazı ekonomik değerlerin milyarlarla, trilyonlarla ve hatta katrilyonlarla ifade edilmesine neden oldu.  Bunun sonucunda, 20.000.000 Türk Liralık banknot, dünyanın en büyük kupürlü banknotu oldu. Bu durum paramızın itibarını olumsuz yönde etkiledi. 8. Emisyon Grubu banknotlar, 28 Ocak 2004 tarih ve 5083 sayılı ‘Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Para Birimi Hakkında Kanun’ gereğince Türkiye’de ilk kez gerçekleştirilen Türk Lirasından altı sıfır atma operasyonu kapsamında 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren dolaşıma verilmiştir.