Sinan’ın bize emanetidir

R. RUVEYDA OKUMUŞ

Üsküdar’ın siluetinde müstesna bir yeri olan Şemsi Paşa Cami, Mimar Sinan’ın minyatür bir yapıttır. Mimar Sinan’ın hayatının sonlarına hakikat tasarladığı ve onun duygusal tarafını yansıtan Şemsi Ahmed Paşa külliyesi klasik Osmanlı mimarisinin derli toplu bir örneğidir. Üsküdar’da Şemsi Paşa semtinde cami, medrese, türbe ve hazireden meydana gelen bu külliye 1580 yılında tamamlanmıştır. Mimar Sinan’ın Üsküdar’a ikram ettiği üç güzide mescitten birisi olan Şemsi Paşa’ya halk ortasında Kuşkonmaz Cami de denilmiştir.

ŞEMSİ PAŞA KİMDİR

Üsküdar kıyısındaki bu şık leb-i derya külliyenin bânisi Şemsi Ahmed Paşa’dır. Bolu’da dünyaya gelmiştir. Ahmed Paşa, Anadolu beyliklerinden İsfendiyaroğulları’na mensup Mirza Mehmed Paşa’nın oğludur. Annesi II. Bayezid’in oğlu Şehzade Abdullah’ın büyük kızı Şahnisa Sultan’dır. Şemsi Ahmed, Enderun’da yetiştir. Yasal zamanında çeşitli seferlerde vazife alır ve vezirliğe kadar yükselir. II. Selim ve III. Murad vaktinde Şemsi Paşa musahiplik görevinde bulunur. 5 Mart 1580 vefat eden Şemsi Ahmed Paşa, Üsküdar’da kendi ismine yaptırdığı caminin bitişiğindeki türbesine defnedilir. Şemsi Paşa, Üsküdar’da inşa ettirdiği külliyesinden öbür memleketi Bolu’da İmaret Cami ve külliyesi, Gerede’de bir han, Şam’da Ahmediye medresesi vakfettiği hayır yapıtlarındandır. Türkçe, Arapça, Farsça şiirler yazan ve Şemsî mahlasını kullanan Ahmed Paşa’nın Türkçe bir divanı mevcuttur. Âşık Çelebi’nin 1568’de tamamladığı Meşâirü’ş-şuarâ isimli şairler tezkiresinde Şemsi Ahmed Paşa yer almaktadır.

EVLİYA ÇELEBİ’NİN GÖZÜNDEN

Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde “Sahilde küçük bir camidir. Amma o kadar sevimli bina olunmuştur ki, geriden gören kasr-ı müzeyyen zanneder” dediği Şemsi Paşa Cami, klâsik Osmanlı mimarisinin âdeta bir minyatürü mahiyetindedir. Şemsi Paşa külliyesi, kesme taştan yapılmış, demir şebekeli pencereleri olan bir etraf duvarının içinde yer alır. Bu duvar üzerinde biri doğu, başkası kuzey (deniz) tarafında bulunan basık kemerli iki kapı ile avluya açılır. Batı köşesinde tek şerefeli şık minaresi yükselir. Kırmızı ve beyaz taşlardan örülmüş kapı kemerinin üzerinde yer alan şair Ulvî’ya ilişkin dört mısralık sülüs kitabesi şöyledir:

“Şemsî Paşa eyledi bu camii bünyâd çün

Umarız kim ola merhûmun yeri dârü’s-selâm

Ulviyâ hâtif görünce didi-kim târîhini

Secdegâh olsun Habîbin ümmetine bu makâm” sene 988

Şemsi Paşa Cami’nin içerisindeki mermer mihrabı mukarnas yaşmaklıdır. Ahşap minberi ve vaaz kürsüsü yenidir. Kubbe içi ve kasnağı rumi, palmet üzere klasik motifler kullanılarak meydana getirilmiş çok renkli kalem işi süslemeye sahiptir. Kubbe ve kubbe kasnağındaki celî sülüs çizgi yazıları Tuğrakeş İsmail Hakkı Altunbezer tarafından 1940 onarımında yine yazılmıştır.

MİMARİ YAPISI

Mescide bitişik olan türbe ise kare planlı sade bir odadır ve içerisinde ahşap bir sanduka vardır. Türbenin harime bakan güneybatı kenarı geniş kemerli bir açıklık halinde olup bronz bir şebekeyle mescitten ayrılır. Türbede “Yâ ilâhî son nefesinde Şemsî-i bîçârenin, cürmine kılma nazar bir a’mâl yüzünden dahî” ibaresinin yer aldığı tarihsiz celî sülüs kitabe, 1940 yılındaki tamir sırasında yerine konmamış ve üç modül halinde avluda türbenin bir köşesine terkedilmiştir. Bugün bu kitabe, avlunun doğu kapısının sağ tarafında duvara kesimli bir biçimde yerleştirilmiş vaziyettedir.

Şemsi Paşa Cami’nin medresesi, kuzey ve batı tarafında olup ‘L’ biçimindedir. Mimar Sinan tarafından 1580’de türbe ve cami ile bir arada yapılmıştır. Kubbeli on iki hücre, bir darü’l-kurrası (dershane) olan bu hoş yapı bir sıra kesme taş ve üç sıra tuğla olarak inşa olunmuştur. Hücrelerin önünde, on sekiz mermer sütunun taşıdığı, üzeri kubbeli olmayan bir revak vardır. Bir periyot tekke olarak da kullanılan medreseye 1914’de muhacirler iskân ettirilmiş ve 1940’da yıkılmaktan kurtarılmıştır. 1940 yılındaki tamirat sırasında revakları camekânla örtülen Şemsi Ahmed Paşa medresesi, Mayıs 1953’de Üsküdar Halk Kütüphanesi haline getirilmiş ve bugün de kütüphane olarak kullanılmaya devam etmektedir.

Şemsi Paşa külliyesinin deniz tarafında yer alan küçük hazirede on mezar yeri ve on altı kitabeli mezar taşı bulunmaktadır. Hazirede biri çocuk, dokuz erkek ve yedi bayan medfundur. Hazirede medfun olanlar Şemsi Paşa’nın akrabaları ile mescitte vazife yapmış kimselerdir. 1940’daki tamirle birlikte hazire de düzenlenmiş ve kimi mezar taşları gelişi hoş yerleştirilmiştir.

Şerefabad kasrı

Şemsi Paşa külliyesinin batı kısmında Şemsi Ahmed Paşa’nın inşa ettirdiği ve III. Murad’a ikram ettiği Şerefâbâd (Şemsi Paşa) Kasrı bulunmaktaydı. Şemsi Paşa 1580 (h.988) yılında ve camini yaptırdığı sırada vefat ettiğine nazaran, Şerefâbâd Kasrı’nı bu tarihten bir süre önce inşa edilmiş olmalıdır. Şerafâbâd Kasrı, 18. yüzyılda Damad İbrahim Paşa tarafından yine yapılırcasına inşa ve tamir edilmiştir. II. Mahmud devrinde 1816’da Ampir üslubunda tekrar ihya edilen Şerafâbâd, Sultan Abdülmecid vakitte harap bir hale gelmiştir. 20. yüzyılın başında yıkılan ve maalesef günümüze ulaşmayan Şerefâbâd Kasrı, Sadullah Paşa Yalısı’ndaki duvar fotoğraflarından birinde süper bir biçimde görülmektedir. Bozoklu Osman Şakir’in 1810’da resmettiği Üsküdar görünümünde da Şemsi Paşa Cami ve Şerefâbâd Kasrı yer almaktadır.

Cumhuriyet sonrası harabe halinde

Pervititch’in 1931 tarihli haritasında Şemsi Paşa Cami “harabe” olarak gösterilmektedir. Külliyenin sağında bahçeler solunda boş bir arsa ve onun yanında da tütün deposu yer almaktadır. Şemsi Paşa Cami’nin çabucak yakınında bulunan Kaptan-ı derya Mehmed Ali Paşa (Köprülü) Yalısı 1918’de yıkılarak yerine bu tütün deposu yapılmıştır. Üsküdar kıyısında pek nahoş bir manzara olarak uzun yıllar kullanılan bu tütün depoları 1985’deki yol açma çalışmaları esnasında yıkılmıştır. Halil Ethem, 1932 tarihli Mescitlerimiz isimli yapıtında “Bu hoş Türk âbidesinin yıllardan beri devam eden harabiyeti son dereceye gelmiştir. Minaresi kâmilen yıkılmıştır. Binalarının kurşunları çalınmıştır ve kısmen sarmaşıklar duvarları istilâ etmiştir” diyerek Şemsi Paşa külliyesinin içler acısı halini lisana getirmiştir.

Yine ayağa kaldırılıyor

İbrahim Hakkı Konyalı, Nisan 1938’de Tan gazetesinde kaleme aldığı yazılarda Üsküdar kıyısındaki Mimar Sinan yapıtı Şemsi Paşa külliyesinin bakımsız ve harap durumuna dikkat çekmiştir. İbrahim Hakkı’nın gazetede yer alan sitemkâr yazıları kamuoyunda karşılık bulmuş ve şahsen Mustafa Kemal Atatürk’ün buyruğuyla Şemsi Paşa Cami’nin tamiratı başlamıştır. Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün onarım teklifi 14 Temmuz 1938’de Atatürk tarafından onaylanmıştır. 1940-1943 yılları ortasında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından temelli bir onarımdan geçirilen caminin yıkılan minaresi ve kubbesi yine yapılmıştır. Şemsi Paşa Cami bu sayede yıkılmaktan son anda kurtulmuş ve günümüze kadar ulaşabilmiştir. Hem Şemsi Paşa’nın hem de Mimar Sinan’ın anısını yaşatan 440 yıllık Şemsi Paşa külliyesi değer biçilmez değerde tarihi yapı olarak Üsküdar’ı ve Boğaz’ı süslemektedir.

Muhacirlere sığınak

Evkâf Defterleri’ndeki kayıtlara nazaran 1871 ve 1885’de külliye tadilattan geçirilmiştir. 1894 sarsıntısında hayli ziyan gören Şemsi Paşa Cami sonraki yıl tamir edilmiştir. 1912-1913 Balkan savaşlarıyla birlikte İstanbul’a gelen muhacirlerin barınmaları için Üsküdar’daki Ahmediye ve Şemsi Paşa medreselerindeki on adet öğrenci odası Hilâl-i Ahmer (Kızılay) Cemiyeti’ne tahsis edilerek, buralarda muhacirler iskân ettirilmiştir. Cumhuriyet periyoduna harabe halinde ulaşan caminin minaresi kurala kadar yıkık, cami ve medresenin kubbeleri çatlak, kurşun kaplamaları çalınmış, türbe duvarı ve tonozu yıkıktı; camları kırılmıştı ve medresesi virane halindeydi. Yapı deniz kenarında bulunuşu münasebetiyle rutubetten de ziyadesiyle etkilenmişti.