Tarih boyunca adalet: Terazi ve ağırlık koleksiyonu

İZMİR – Ürettiği muhtaçlık fazlası malı dışarıya sunan insan, eserin bedelini denklemek için standart ögeler oluşturarak, terazi ve tartıları kullanmaya başladı. Aslında Lidyalıların sikkeyi icat edişinden binlerce yıl evvel başladı tartıların kullanımı. Mallarını satmak için pazarlar kurdular, tezgahlarına teraziler ve yüklerini koydular. Tıpkı bugün pazarlarımızda gördüğümüz gibi… Özünde şey değişmedi yani. Bu nedenle teknoloji çağının dijital tartıları sizi yanıltmasın!

İzak Eskinazi, 25 yıllık koleksiyonerlik serüvenine, bir antikacı dükkanında gördüğü eczacı terazisi ile başlamış. Bugün koleksiyonunda, uygarlık tarihi boyunca ticari ömrün vazgeçilmez bir ögesi olan bini aşkın terazi ve yük yer alıyor. Eskinazi ile koleksiyona nasıl başladığını, koleksiyonundaki kıymetli az kesimleri, Türkiye’de müzeye bağlı bir koleksiyoner olmanın şartlarını konuştuk.

’10 YIL BOYUNCA YALNIZCA TERAZİ BİRİKTİRDİM’

İzak Eskinazi

Koleksiyonerlik öykünüz nasıl başladı?

Ailemle birlikte tanıştım koleksiyonculukla… Pul koleksiyonu o vakitler revaçtaydı. Babam da Atatürk ve Cumhuriyet pulları biriktiren bir koleksiyonerdi. Bu sayede nasıl tasnif ediliyor, nasıl elde ediliyor bizatihi öğrenmiş oldum. Zira babam yalnızca biriktirmiyor, onları tasnif ediyordu. Sonraki yıllarda babam koleksiyonunu bana armağan etti. Koleksiyonu dünya pullarıyla destek etmeye çalıştım. Lakin o yaşlarda pul koleksiyonculuğunun değeri kalmamıştı. Postada çok fazla pul kullanılmıyordu. Daha fazla damga kullanılmaya başlanmıştı. O nedenle çok da fazla ileriye götüremeyeceğimi düşündüm. O vakit pulla münasebetim bitti. Ben de öteki bir akrabamıza devrettim. Annemde de dokumacılık koleksiyonu vardı. Yani konutumuzda her vakit bu tıp şeyleri görerek öğrendik. O yüzden bu yeteneği de edindik ister istemez.

Neden terazi?

1996 yılında Almanya’da bir fuara gitmiştim. Orada girdiğim bir antikacıda bir nesnenin üzerinde kartal figürü gördüm. “Böyle bir estetik olamaz” dedim kendi kendime. Kalbim çarpmaya başladı. 60 cm yüksekliğinde bir eczacı terazisiydi. Nasıl taşıyacağımı bile düşünmeden sorgusuz sualsiz aldım. Meskene getirdiğimde salonun en hoş yerine koydum. Gerisinden bir tane daha, bir tane daha derken gözüm daima terazilere kaydı. Literatür takip etmeye, dünyadaki İngiliz, Alman terazilerini araştırmaya başladım. Ben mekaniği uygun, görsel tarafı varlıklı olan şeyleri seviyorum. Gerçekten teraziler de hem mekanik hem de sanatsal olarak çok düzgün sanat nesneleri. Bu formda 10 yıl boyunca yalnızca terazi biriktirdim. 200’e yakın terazim oldu.

.

‘TERAZİLER HER VAKİT ÇOK REVAÇTAYDI’

Merak edenler için terazinin tarihçesini kısaca anlatır mısınız?

Günümüzden yaklaşık 4 bin yıl evvel eşit kollu teraziler üretilmiş. Bu tip teraziler, bir kolun uçlarına zincir ya da iple asılmış yuvarlak iki kefeden oluşuyor. Eşit kollu terazilere ilişkin birinci bulgular, Anadolu, Suriye ve Mezopotamya’da ortaya çıkıyor.

Yakın geçmişe baktığımızda ise terazilerin yirminci yüzyılın ikinci yarısına kadar çok estetik olduğunu görüyoruz. Sonrasında daha çok endüstriyel terazi üretildi. Mesela eczane ve laboratuvar terazileri sistem olarak çok enteresandır. Üzerleri büsbütün camekanla kapalı. Olağan ahşap ve tek kollu teraziler var. Bu terazilerin yanında bir de darphane terazileri var. Onlar da bozuk para tartmak için yapılmış. Daha geç vakitlerde ise postane terazilerinin üretildiğini görüyoruz. Asya’da uyuşturucu ölçmek için kullanılan kuş ve aslan betimli yükler var. Daha sonra İngiltere’de pirinç yüklü, çok estetik teraziler üretmeye başlıyorlar. 1900’lerde Osmanlı’da da üretilmeye başlanıyor. Osmanlı’da ay yıldızlı, çift kefeli manav terazilerini görüyoruz. Daha sonra yer kantarları çok değerli hale geldi. Beşerler sokaklarda tartılmaya başladılar. Münasebetiyle teraziler her vakit çok revaçtaydı.

‘SÜPERMARKETİN KASASINDA BİLE KOYUP TARTIYORLAR’

Artık her şey elektronik oldu…

.

Evet, ne terazi görüyor şimdiki nesil ne bir yük ünitesi. Bizim gençliğimizde kullanılan kilolar bile artık antikacılarda yerini aldı. Para terazilerinde sikkeler, altınlar tartılırdı. Gerek kıymetli taş, gerekse altın tartmak için her sarrafın cebinde küçük teraziler vardı. Çok şık kutuların içinde minik yükler saklanırdı. Bunun yanında beşerler evvelden çok daha fazla yaratıcıydı. Tartıların üzerindeki parasemon dediğimiz sembollerin önemli birer sanat pahası var. O denli ki içi kurşunla doldurularak kullanılan deniz kabuğundan yükler var.

Lakin artık süpermarketin yazarkasasında bile koyup tartıyorlar. Cepte taşınan elektronik teraziler var. Hasebiyle artık tartım süreci, bir süreç olmaktan çıktı. Her şey elektronik ve bence kıymetli bir kültür ve sanat alanı olan mekanik bir olay kayboldu.

KÖYLERDE KURŞUN DÖKMEK İÇİN ERİTİLİYOR

Sizin terazi koleksiyonu dışında yük topladığınızı da biliyoruz, yük toplamaya nasıl başladınız?

Ben teraziyle, yükün bir korelasyonu olduğu için tartı toplamaya başladım. Bu süreçte koleksiyoner bir arkadaşım da kurşun tartıların eritildiğinden kelam etmişti. Bunu duyduğumda çok ıstırap duydum. Tartılar nitekim çok ilgi çekmeyen, eritilen gereçler. Hatta bilhassa kurşun tartıların köylerde kurşun dökmek için eritildiğini çok duyuyoruz. Bu yüzden biraz da müdafaa altına almak hedefiyle tartıları toplamaya başladım.

O vakitler yükler konusunda çok da bilgi sahibi değildim. Lakin teraziyle başladığım için paralel olarak yük ve tartı ölçüleri de aslında öğrenmeye başladığım bir bahis oldu. Bilmediğim bir alan olduğu için birinci basamakta ne gelirse alıyordum. 20 tane olduğunda bir müzeye kayıt olma vakti gelmişti. Zira artık arkeolojik eser toplama kararı almıştım. Bu süreçte müzeye başvurdum. Kayıtlı koleksiyoner olduktan sonra bilhassa Ege bölgesi ve Bizans yükleri üzerine ağırlaştım. Zira her şeyde olduğu üzere bu mevzuda da kendinize bir hudut çizmek zorundasınız.

‘MÜZE DENETİMİNDE OLMAK İNSANI DİSİPLİNE EDİYOR’

.

Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bağlı, kayıtlı bir koleksiyoner olarak yapıtlarınızın her yıl denetleniyor olmasını nasıl değerlendiriyorsunuz?

Benim için hiçbir zorluğu yok açıkçası. Zira ben bu koleksiyonu büsbütün kendi zevkim için biriktiriyorum. Biriktirdiklerinizin kaydediliyor olması da insanı ister istemez bir disiplin altına alıyor. Böylelikle daha düzgün şartlarda koruma ediyorsunuz. Bir nesneyi satın aldıktan sonra o nesnenin yanlışsız tanımlanması çok kıymetli. Yapıtların hangi periyoda ilişkin olduğundan fazla onu belgeleyerek hakikat bir formda envanter edip, fotoğraflamak gerekiyor. Hakikaten birçok koleksiyonerin alıp alıp bir çekmecenin içine attıklarını da biliyoruz. Bu formda tasniflemeyi, tek tek numaralandırmayı öğreniyorsunuz. Münasebetiyle müze denetiminde olmak insanı daha fazla disipline ediyor.

Kaldı ki koleksiyonunuzu elinizden çıkarmak istediğinizde de müze size bu imkanı tanıyor. İster öteki bir koleksiyonere, ister müzeye devredebiliyorsunuz. Müzelerin elbette yaptırımları var lakin onlar da olması gereken şeyler. Bir grup yaptırımlar olmasa bu iş rayından çıkar. Sonuçta tarihi eser biriktiriyoruz ve bu yapıtların bir envanterinin olması, kayıt altında tutulması lazım.

‘İÇLERİNDE TIRNAK BÜYÜKLÜĞÜNDE GÜMÜŞ HAYVANCIKLAR VAR’

Koleksiyonunuzda kıymetli ender modülleriniz neler?

Araştırdıkça elimde çok ünik tartılar olduğunu öğrendim. Bugüne kadar hiçbir yerde görülmemiş ve yayınlanmamış altı tane ağırlığım var. Plarasa (Aphrodisias) Bölgesi’ne ilişkin olan üçlü bir tartı seti var. Şimdiye kadar hiçbir yerde örneğine rastlamadık. Üzerinde çift geyik sembolü ve mührü olan 2,5 kiloluk bir Efes tartısı da çok enteresan eserler ortasında. Üzerinde hem Grek ünitesi Mna hem de Roma ünitesi Leitra var. Münasebetiyle bir geçiş periyodu yükü. Bizans imparator büstü kantar ağırlıklarım var. Onlar hakikaten çok ünik. Ancak her şeyden öte benim için çok özel. Onları diğer türlü seviyorum.

Antik periyotta birtakım sanatsal hayvan figürleri de tartı olarak kullanılıyordu…

Evet, siz de eski bir müze çalışanı olarak çok düzgün bilirsiniz. Altı düz olan hayvan figürleri tartı olarak kullanılmış. Benim de hayvan figürlerine merakım o nedenle başladı. İçine girdikçe çok hoş hayvan figürleri olduğunu keşfettim. Benim aldıklarımın en büyüğü 10 santimetre. Hatta içinde tırnak büyüklüğünde gümüş hayvancıklar var. Bu eserler bana harika bir keyif veriyor. Bu tutkumun sonucunda büyük müzayedelere giderek eser edindim. Bunların 100 tanesi hayvan heykelcikleri.

‘ENFLASYON TESİRİ VE YÖNETİCİLERİN VERDİĞİ KARARLARI GÖSTERİYOR’

Pekala, vakit içinde yüklerin boyutları ya da öbür özelliklerinin değiştiğini söyleyebilir miyiz?

Katiyetle söyleyebiliriz. Birebir ünitenin vakit içinde yükünün değiştiğini gözlemleyebilirsiniz. Mesela 500 gram olması gereken Grek yük ünitesi bir Mna’nın 500 gram olduğu kabul edilir. Lakin vakit içinde 600 gramla 400 gram ortasında değiştiğini görüyoruz. Bu da bölgesel yahut ekonomik nedenlerden olabileceğini düşündürüyor.

Ayrıyeten muhakkak devirlerde aşikâr tartıların üzerine ek kurşunların yapıştırıldığını da görüyoruz. Kırıldığı vakit üzerine bir modül ile tamamlama yapılıyor. Primitif bir mantık lakin sonuçta ticarette kullanıldığı için bu cins şeyler yapılmış. Bunun yanında bir bölgede üretilen tartı, bir öbür bölgede karşımıza çıktığında ortalarında ticaretin yapıldığını anlayabiliyoruz. Mesela K. Ege bölgesinden bir tartının İzmir’de bir buluntu olarak bulunması, oradaki bir tüccarın burada ticaret yaptığının bir göstergesi. Olağan tıpkı halde zıddı de oluyor.

.

Yüklerdeki bu değişikliğin sebebine dair edindiğiniz bilgileri bizimle paylaşabilir misiniz?

Bu vakit içinde enflasyon tesiri ve o zamanki yöneticilerin verdiği kararları gösteriyor. Bir kısmı da belirli idarelerin, belirli bölgelerde farklı yük ünitelerini kullanmasından kaynaklanıyor. Yani herkes kendine nazaran bir ünite belirliyor lakin tıpkı ismi kullanıyor.

Son olarak; koleksiyonerlik yapmak isteyenlere neler söylemek istersiniz?

Koleksiyon yapmak çok keyifli bir uğraş. Beşere boş vakit bırakmıyor. Nerede olursanız olun aklınızda her vakit ilgilenecek bir mevzu var. Ayrıyeten koleksiyon topluluğunda yeni beşerler tanıyorsunuz. Genel olarak herkesin ilgili olduğu bir bahis var. Ve o mevzu hakkında bilgi alışverişi yapıyorsunuz. Bir müzeye gittiğinizde de birinci evvel kendi konunuzla ilgili kısma gitmek istiyorsunuz. Koleksiyoner olmak isteyenlere tavsiyem; Kendinize bir alan seçip şuurlu bir biçimde bu işi yapın. Daima okuyup, araştırın.