2015 yılında Türkiye’de ve dünyada satış rekorları kıran Küçük Prens’in muharriri Antoine de Saint-Exupéry’nin üzerindeki telifin kalkmasıyla …
2015 yılında Türkiye’de ve dünyada satış rekorları kıran Küçük Prens’in muharriri Antoine de Saint-Exupéry’nin üzerindeki telifin kalkmasıyla birlikte kısa müddette yüzlerce Küçük Prens kitabı piyasaya çıktı. Yayıncılar için değerli olan telif konusu bu gelişmeyle birlikte okurların da gündemine geldi. Çünkü birçok kişi “70 yıl” kuralından haberdar oldu.
Pekala neydi bu 70 yıl sorunu? Telif Hakları Yasası’na nazaran, eser sahibi hukukî şahıssa, kitaplarındaki müdafaa müddeti aleniyet tarihinden itibaren 70 yıl. Sahibinin vefatından sonra alenîleşen yapıtlarda ise kural yeniden mevt tarihinden sonra 70 yıl geçerli oluyor. Yasaya nazaran, bu müddetin dolmasıyla eser sahibine tanınan mali haklar sona eriyor ve eserler, sahibinden müsaade alınmaksızın serbestçe basılabiliyor.
2021 ORHAN VELİ VE GEORGE ORWELL YILI
Ortadan geçen mühlet zarfında birçok muharrir ve şairin telif hakkı bu husus doğrultusunda ortadan kalktı. Son olarak 2019’da Sabahattin Ali kitaplarındaki telif doldu ve yayıncıların birçok, müellifin romanlarını peşi sıra yayımladı. Bir anda her yerde Kürk Mantolu Madonna, Kuyucaklı Yusuf, İçimzdeki Şeytan’ı görmeye başladık. Bu okur ismine güzel bir şeydi, seçenek talihi çoğalıyordu. Ancak özensiz baskılar, kitabın ve muharririn kimliğine zıt düşen kapak dizaynları, metinlere yapılan müdahaleler süreci olumsuz etkilemişti. Sabahattin Ali’nin en bilinen, sevilen kitapları marketler dahi satılmaya başladı.
2021 itibariyle edebiyat dünyası için “telif” konusu tekrar gündeme geldi. Çünkü Türk şiirinin en değerli şairlerinden Orhan Veli’nin ve dünya edebiyatının en çok okunan müelliflerinden George Orwell’ın yapıtlarındaki telif kalktı. Orhan Veli’nin tüm şiirleri, yazıları, çeviri şiir ve tiyatro metinleri, George Orwell’in kült yapıtlarından 1984 ve Hayvan Çiftliği başta olmak üzere tüm romanları yayımlanmaya başladı.
Telif konusu hem yayıncı hem okuyucu hem varisleri için hayli değerli. Yayınevleri yapıtları uygun fiyatla daha çok okura ulaştırmakla, yapıtın en nitelikle biçimde sunmak ortasındaki çizgiyi âlâ ayırt etmeli. Mevzuyu edebiyat dünyasının kıymetli isimlerinden Prof. Dr. Abdullah Uçman, Dr. Necati Tonga ve Sevengül Sönmez ile masaya yatırdık.
İTİMAT EDİLMEYECEK ÇALIŞMALAR ORTAYA ÇIKIYOR
Prof. Dr. Abdullah Uçman, Mehmed Akif Ersoy’un kıymetli yapıtı Safahat’ı uzun ve titiz bir çalışma sonrası yayıma hazırlamıştı. 2006 yılında telif haklarının kalkmasıyla birlikte Safahat başta olmak üzere Ersoy’un tüm yapıtları birçok yayınevi tarafından basıldı. Uçman, telifi dolan yapıtların maddi telaşlarla itinasız formda basıldığına dikkat çekiyor. Yayınevlerinin rekabetinden kaynaklı kitapların makul fiyatlarla satılmasının okur açısından avantajlı olduğunu kaydeden Uçman’ın makûs örneklerin önüne geçmek ismine değerli bir uyarısı var. Uçman, bu işi denetleyecek önemli bir sistemin oluşturulmasına dikkat çekiyor.
“Doğrusunu söylemek gerekirse edebiyat tarihimize mal olmuş bütün şair ve müelliflerin yapıtlarının telif sorunu halledilmiş olarak külliyat halinde kitapçı raflarında bulunması gerekir. Lakin geçtiğimiz yıllarda 70 yıl pürüzünü aşmış Mehmed Âkif ve Ömer Seyfettin üzere bir kısım şair ve müelliflerin yapıtlarının çeşitli yayınevleri tarafından yalnızca para kazanmak hedefiyle son derece itinasız biçimde basıldığına şahit olduk. Bu süreçte birtakım vârislerin büyük telif fiyatları umarak yayına müsaade vermedikleri üzere, kimilerinin da “Ne yeterli ettiniz, aile büyüğümüzü ihya ettiniz!” diyenler de çıkıyor. Doğal probleme bu açıdan bakınca, yapıtları piyasada bulunmayan ya da yalnızca kimi yayınevlerinin bir nevi inhisarında olan müelliflerin özgür kalması elbette sevindirici, fakat bu durumda özgür kalan yapıtların mal bulmuş mağribi üzere alelâde bir biçimde değil de düzgün bir formda basılması gerekir. Bildiğim kadarıyla Hâlid Ziya, Hüseyin Rahmi, Sabahattin Ali ve Orhan Veli’nin telif sıkıntısı ortadan kalktı, çeşitli yayınevleri tarafından bu müelliflerin yapıtları basılıyor, ortadaki rekabet hasebiyle kitaplarına epey makul fiyatlar konulması da hoş.
Lakin bu ortada bir de 1928 öncesinde basılan kitapların yeni harflerle basılırken ortaya çıkan kimi sorunlar var; eski harfleri birazcık bilenler yahut bildiğini zannedenler uzunluklarından büyük işlere kalkışıyorlar, alışılmış bu durumda piyasaya palavra yanlış, asla itimat edilemeyecek bir sürü kitap çıkıyor. Kimileri da “sadeleştirme” ismine güzelim kitabı berbat ediyor. Bence, yalnızca telif sorunu halledilmiş müellifler için değil, başka yayınlar için de, bütün yayınevlerinin işi sahiden bilen profesyonel editörler istihdam etmeleri işin ciddiyeti bakımından düzgün olur. Vakit zaman benim de gördüğüm o denli kitaplar basılıyor ki, “Bu güzelim kitaba yazık edilmiş!” diyorum; vakit zaman bu tıp kitaplarla ilgili tenkitler de çıkıyor, ancak bence bu işi de denetleyecek önemli bir sistemin oluşturulmasına gereksinim var.”
AİLELERİN HAKKI GÖZETİLMELİ
Editör Sevengül Sönmez, Sabahattin Ali, Melih Cevdet Anday, Oktay Akbal, Sait Faik, Kemal Tahir üzere değerli müelliflerin yapıtını uzun yıllardır titizlikle yayına hazırlayan isimlerden. Bilhassa Sabahattin Ali üzerine yaptığı çalışmalarla bilinen Sönmez, telif sıkıntısına yayıncılar açısından pencere açıyor ve kıymetli bir ihtarda bulunuyor. Sönmez, 70 yıl kuralının müellif hayattayken yayımlanan eserler için geçeli olduğunu, müellifin şahsi evraklarının aileler üzerinde kaldığını belirtiyor. Münasebetiyle telifi kalkan müelliflere ilişkin her şeyin basılabilmesi kelam konusu değil.
“Konuya evvel yayına hazırlama açısından yaklaşmak istiyorum: Telifin kalkması konusunda yayıncıların bilmesi gereken öbür ayrıntılar var, bir muharririn vefatından yetmiş yıl geçince onun hayattayken yayımlanan yapıtlarının telifi kalkıyor. Taslakları, şahsî evrakı vb. kamusallaşmaz; bu materyalden hazırlanan kitapların yayına hazırlayanın eser üzerindeki hakkı ve ailelerin arşivleri saklama, muhafaza hakkı gözetilmelidir.
Önümüzdeki süreçte buna benzeri durumlar daha da çok yaşanacağı için yayıncıların bu mevzuya baş yorması gerekiyor. Yapıtların farklı bakış açılarıyla hazırlanması, yeni ekler yapılması, eleştirel basımlar yapılması epeyce kıymetli. Bu noktada tasarım da belirleyici olabiliyor; bunların hepsi yapıtın dolanımda olması ve okura seçenek sunması açısından çeşitlilik ismine gerekli de geliyor bana. İtinasız ve oburunun emeğini çalarak hazırlanan kitaplardan bahsetmeye gerek yok elbette.
Kitapların ucuzlamasının altında yatan şeyin ne olduğunu bu açıdan kıymetlendirmek gerekiyor, çevirmenin, editörün hakkı mı ödenmiyor, baskı kalitesi mi düşük? Bunlar değilse satışlardaki yıkıcı indirimler mi? Bütün bunlar okur tarafında bir mana tabir etmez, onlar haklı olarak ucuza kitap almak ister; lakin uzun vadede yayıncılık kesimi bu cins ucuzlamadan dolayı farklı kayıplar yaşar. Yayıncılığın değerli yanlarından biri yeni ve özgün olan yapıtları okurla buluşturmaktır, mevcut olanı tekrar etmek uzun vadede yeni okur kazandırmayacağı için aslında bir çeşit kayba yol açacaktır.”
EHİL KİMSELER TARAFINDAN YAYINA HAZIRLANMALI
Akademik çalışmalarıyla edebiyata kıymetli katkılar sunan Dr. Necati Tonga ise telifi kalkan müelliflerin yapıtlarını alanında ehil şahıslarca hazırlanmasını söylüyor. Tonga’ya nazaran, metinler uygun korunmalı ve müelliflerin lisanına müdahale edilmemeli. Tonga sürecin doğurduğu fırsatın yeterli kıymetlendirilmesi gerektiğini kaydediyor. Telifin kalkmasıyla birlikte eser sahibinin tüm yapıtları basılabileceği için bu fırsatı külliyatlara katkı sağlamak ismine güzel pahalandırmak gerekiyor.
“Hemen her yıl 70 yıllık telif müddeti dolan şair, muharrir yahut fikir adamları sayesinde telif sorunu gündeme geliyor ve bir müddet bu sıkıntı etrafındaki kısa tartışmalar yaşanıyor. Geçtiğimiz yıllarda bu sorun etrafında Hüseyin Rahmi ve Sabahattin Ali merkeze alınarak yapılan tartışmalar, bu yıl George Orwell ve Orhan Veli üzerinden yaşanmaya devam ediyor. Olasıdır ki ilerleyen yıllarda emsal tartışmalar öteki isimler üzerinden de yaşanacak.
Burada üzerinde durulması gereken şeyleri şöyle sıralayabiliriz: Telifi kalkan şair yahut müelliflerin yapıtları ehil kimselerce hazırlanmalıdır. Eserler tahrif edilmemeli, metinlerin bütünlüğü korunmalı, şairin/yazarın lisan ve üslubuna mümkün mertebe müdahale edilmemelidir.
Telif sıkıntısının temelinde farklı yayınevlerinin “büyük pastadan” hisse kapma iştihasının yattığını, yayınevlerinin edebî yapıtları âdeta bir kâr “meta”ı olarak da algıladığı herkesçe malumdur. Bu sebeple probleme biraz farklı bir bakış açısıyla yaklaşmak istiyorum: Mesela bu yıl Orhan Veli’nin telifi kalktı ve aziz dostum Tahsin Yıldırım’la birlikte Orhan Veli Külliyatı’nı yayına hazırladık. Pek çok yayınevinin “Bütün Şiirleri”ni basacağını en baştan varsayım ediyorduk. Külliyatın hazırlanması için Kırmızı Kedi Yayınları’ndan teklif geldiğinde kuralımız şu oldu: “Eserlerde edisyon kritik yapacağız ve bütün yapıtlarını yayına hazırlayacağız.” Yaklaşık bir yıl boyunca bu külliyat üzerinde çalıştık. Metinleri periyodik yayınlarda yayımlanan halleriyle tek tek denetim ettik, notlandırdık, mukayeseli bir baskı ortaya koymaya çalıştık. Sonuçta yaklaşık 1700 sayfalık ve 6 ciltlik bir Orhan Veli külliyatı ortaya çıktı. Bu külliyatta daha evvel kitaplaşmayan pek çok metin birinci sefer neşredilmiş oldu.
Kısacası, Orhan Veli’nin telifi kalkmasa idi biz bu imkâna erişemeyecektik. Telifi kalkmayan yüzlerce yazarın/şairin yapıtlarının, sadece bu “telif engeli” nedeniyle yayımlanamadığını (örneğin Reşat Nuri’nin bütün öykülerini, Faruk Nafiz’in bütün şiirlerini hâlâ okuyamıyoruz!!!) biliyoruz. Bu sebeple telifin kalkması sıkıntısını, külliyatların yayımlanması noktasında bir fırsata çevirmek gerektiğini düşünüyorum.”
METİNLERE MÜDAHALE EDİLMESİN
Hususun bir öteki ayağını ise varisler oluşturuyor. Yapıtları titizlikle koruyan varislerin hakkı telif mühletinin dolmasıyla birlikte sona eriyor. Geçtiğimiz yıl Sabahattin Ali’nin kitapları yayımlanırken kızı Filiz Ali yayıncılara kıymetli bir ihtarda bulunmuş, muharririn metinlerine müdahale edilmemesi gerektiğine dikkat çekmişti. Birçok varisin üzerinde durduğu bahislerin başında metinlerde yapılan değişiklikler geliyor. Lisanda yapılan editoryal ataklar, sadeleştirmeler müellifin mirasına gölge düşürüyor.
Mehmet Akif Ersoy’un torunu Selma Argon mevzuya dikkat çeken bir başka isim. Kitapların yayına hazırlanırken düzgünce incelenmesi gerektiğini kaydeden Argon “Safahat’ın metni değiştirilir mi? Bu türlü bir şey zati mümkün olamaz. Herkesin titiz davranması gerekir. Safahat çok okunan, değerli bir ders kitabıdır, bir öğretiler kitabıdır. Her vakit çok dikkatli okunması gerekir. Münasebetiyle metinlerin üstünde değişiklikler yapılamaz, yapılmamalıdır. Aslında kimsenin bu türlü bir şey düşündüğünü, bu türlü bir niyeti olduğunu da düşünmüyorum. Bu kitapların yayınlanırken tekrar tekrar incelenip basılması gerekir. Değerli olan bu” diyor.
BİRİNCİ BASKIDAKİ İTİNASI KORUMAK İSTEDİK
2021 Orhan Veli yılı demiştik… Büyük-butik birçok yayıncı Orhan Veli’nin şiir, yazı ve çevirilerini yayımlıyor. Orhan Veli kitapları ve hakkında yapılacak çalışmalar bütün yıla yayılacak üzere. Türk edebiyatının kıymetli müelliflerini okurla buluşturan İş Kültür Yayınları da Ocak ayı itibariyle Orhan Veli’nin şiir kitaplarını sunmaya başladı. Yayınevi Orhan Veli’nin şiir kitaplarının birinci baskılarına atıf yapmayı öncelemiş. Yayınevinden edindiğimiz bilgiye nazaran öncelik birinci baskıdaki ihtimamı korumak olmuş.
“Yayınevi olarak yapıtı en nitelikli biçimde sunmak önceliğimiz. Ancak alışılmış kitaba herkesin ulaşabilmesi için uygun fiyatla sunmak da bizim değerle gözettiğimiz bir konu. Alternatif baskıların ve yabancı eserler kelam konusu olduğunda alternatif çevirilerin yayımlanması kültür hayatımızı zenginleştirmektedir. Orhan Veli örneğinden ilerlersek, şairin vefatının üzerinden yetmiş yıl geçti. Unutulmuş bir isim değil elbette. Lakin pek çok yayıncının gündemine girmesiyle daha bir pahalandı, özenildi diyebiliriz. Bizim hassasiyetimiz Orhan Veli’nin şiir kitaplarının kaynağına inmek ve o birinci basımdaki itinası korumak oldu. Zira gördük ki bu birinci basımlar büyük ressam Bedri Rahmi Eyüboğlu tarafından fotoğraflanmış ve dört renk basılmış. O periyodun şartlarında dört renk baskıdan kelam etmek ne büyük bir olay. 70 yıl sonra tıpkı olayı yine yaratmak istedik ve Orhan Veli Bütün Şiirler’i şömizli sert kapak ve karton kapak (her ikisi de 4 renk) olarak bastık, kitabevlerimize gelen okurlarımızdan ve toplumsal medya hesaplarımızdan övgüler alıyoruz. Zira fiyat siyasetimiz her bölümden okuru düşünerek belirleniyor”.
Sırada Sait Faik var
Önümüzdeki yıllarda Türk edebiyatından birçok kalemin telif hakları kalkıyor. Birinci sırada Sait Faik Abasıyanık var. Türk öykücülüğünün öncü ismi Sait Faik’in kitaplarındaki hak 2024’te düşecek. 2026’da Reşat Nuri Güntekin ve Cahit Sıtkı Tarancı, 2031’de Peyami Safa, 2032’de Ahmet Hamdi Tanpınar, 2033’te Nazım Hikmet telifi kalkacak isimler ortasında.
