Tiyatro yönetmeni Şule Ateş: Tiyatro 2000’lere göre daha muhafazakâr

 Aşk sinemalarındaki ‘mükemmel uyum’ fikriyle büyülenen bir kız çocuğunun aşkı arayışını ve cinselliği keşfedişini, kendi çocukluğu ve gençliği boyunca yaşadığı romantik alakalar üzerinden anlatan “Öyle Şeyler Sırf Sinemalarda Olur” oyunu, Pınar Göktaş’ın kaleminden çıkma. Birebir vakitte Göktaş’ın rol aldığı oyun, doksanlı yılların sonu ve iki binli yılların başına yayılan, devrin tanınan bir müzikçisinin mesleğinde yer alan müziklerle da ilerleyen bir dramaturjiye sahip. Oyunun dramaturjisini ve direktörlüğünü Şule Ateş yapıyor.

Oyunu direktörü Şule Ateş ve hem muharriri hem de oyuncusu Pınar Göktaş ile konuştuk.

Şule Ateş

Kurucusu olduğunuz “Cihangir Akademi” nasıl ortaya çıktı?

Şule Ateş: Cihangir Akademi, çeşitli disiplinlerde etkinlikler yapmak üzere, 2016 yılında kurduğum bir marka. Her vakit kendi yerim olsun istemiştim lakin biraz tesadüflerle gelişti. Uzun yıllardır Cihangir’de yaşıyorum. Cihangir Güzelleştirme Derneği üyesiyim. İdare Şurası, derneğin Cihangir’deki yerini kullanmama müsaade verdi. İki yıl boyunca bu yerde, farklı disiplinlerde birçok aktiflik yaptım. Atölye, seminer, söyleşi, konser, sunum, okuma… Daha sonra ise Öykü Anlatıcılığı ve Oyunculuk üzerine uzun periyodik programlar tasarlamaya başladım.
Bu programlar yüksek lisans eğitimi içeriğine sahipler. Atölye ve seminerleri de bölümdeki profesyonellerle ve akademisyenlerle yapıyorum. Bu özelliğiyle Cihangir Akademi’nin özel bir yeri olduğunu düşünüyorum bu atölye/kurs ortamında.

Asıl maksadım ise eğitim ve üretimi iç içe geçirmek. “Hikâyeciler ve Stanislavski’den Günümüze Oyunculuk Teknikleri” programlarını en az 8 aylık, hatta 12 aylık programlar olarak uygulamak ve eğitim süreci sonunda bu gruplarla performanslar üretmek istiyorum. Bu programları tasarlama nedenim, aslında uzun vadede kendi oyuncu takımımı oluşturma isteği. Ancak kriz gündemi nedeniyle uzun periyodik eğitimler zorluyor herkesi. Bu nedenle, geçen yaz beş oyuncuyu davet ederek, öykü anlatıcılığı tekniğini kullanarak performans üretmek üzere çalışmaya başladım. Kıssa anlatıcısı, günümüz oyuncusundan farklı olarak yalnızca bir ‘yorumcu’ değil, birebir vakitte bir ‘yaratıcı’. Birilerinin daha evvel yazdığı ya da yüz yıllardır anlatılan masalları, destanları aktarsa bile, onları ‘yeniden yazıyor’, içinde bulunduğu vakte ve yere nazaran, tekrar yorumluyor ve bunu seyircinin önünde ‘anlatarak’ yapıyor. Meskeninde oturup daktilo ya da bilgisayar başında yazdığı bir metni ezberleyip, seyirci karşısında oynamıyor. Bu özelliği nedeniyle de çok yeni ve performatif bir form aslında. Ama elbette bu yaklaşımı benimseyip, taşıyabilecek oyuncu gerektiriyor.

Bunun üzerine çalışıyorum oyuncularla. Anlatmak istedikleri kıssayı seçiyorlar ve on-on beş dakikalık bir öykü olarak anlatıyorlar. Sonra bu on beş dakikalık özet, Sahne üzerindeki doğaçlamalarla, imge, yer ve karakter araştırmalarıyla giderek genişliyor ve yalnızca anlatarak, evvel yarım saatlik, sonra bir saatlik bir anlatıya hakikat şekilleniyor. Provada ortaya çıkan malzemeyi kağıda döküyor oyuncu. Böylelikle oyuncuyla birlikte bir sahne metni yazmış oluyoruz ya da şöyle diyeyim, ben oyuncunun bir sahne metni oluşturmasına kılavuzluk etmiş oluyorum. O denli Şeyler Sırf Sinemalarda Olur, Cihangir Akademi’nin bu formda yaratılmış birinci yapımı oldu. İkincisi üzerine Tuğba Çelik’le hala çalışıyoruz. Onunla da, Dostoyevski’nin Budala romanındaki Nastasya Flippovna karakteri üzerine bir anlatı kuruyoruz.

’90’LAR VE 2000’LERE NAZARAN TİYATRO DAHA MUHAFAZAKÂR BİR YERDE

Ödeneksiz tiyatro yaparken ne üzere zorluklarla karşılaşıyorsunuz?

Şule Ateş: Az sayıdaki ödenekli kurum dışında tiyatro, Türkiye’de yüz yıldır ödeneksiz yapılıyor. Bu türlü bir pratiğimiz var. Her türlü zorluk bir halde aşılıyor ve tiyatro ‘yapılıyor’. Kültür Bakanlığı’nın Özel Tiyatrolara Dayanak programını anmaya bile gerek yok. Ancak uzmanlaşma, estetik billurlaşma, mükemmelleşme noktasına hiç varamıyoruz. Daima iki kalas bir heves, temel gereksinimler noktasındayız. Her yeni nesil, sıfırdan başlıyor, yoruluyor, bırakıyor. Geriden gelen jenerasyon, tekrar sıfırdan başlıyor. Yerimizde sayıyoruz demeyeyim ancak mehter adımlarıyla yürüyoruz.

Türkiye’de tiyatro uzun yıllardır aile işletmesi olarak yapılıyor. 1900’lerin başından 90’lara kadar özel tiyatromuz, neredeyse tümüyle aile işletmelerine dayanır. Hiçbir ödeneğin olmadığı bir durumda, ayakta kalabilmek için bulunmuş bir tahlil. 19. yy da Avrupa Tiyatrosu’nda da böyleydi. Ancak sonra, 20. yüzyıldan başlayarak, bağımsız tiyatroya artan takviyeyle birlikte, topluluklar, kümeler, ‘company’ler ortaya çıkmaya başladı. Bunun birebir vakitte bir demokratikleşme süreci olduğunu düşünüyorum. Birey olarak sanatçı/tasarımcı kimliği ve kolektif üretim fikri böylelikle kıymet kazandı. Türkiye’de de 90’lar ve 2000’ler kolektif üretimin değer kazandığı, dans ve tiyatro ‘topluluklarının’ ortaya çıktığı yıllar oldu. Bu kümeler yeni bir pratikle geldiler. Türkiye için yeni bir estetik lisan geliştirmeyi hedeflediler. 90’lar ve 2000’ler boyunca yeni bir lisan, ‘alternatif bir tabir biçimi’ arayışı belirleyici oldu.

Ancak bugün, bulunduğumuz şartlarda, “her şeye karşın tiyatro yapabiliyor olmak” kendi başına bir alternatif artık. 2010 sonrası ‘performatif estetik’ arayışı geri çekilmeye ve ‘bağımsız tiyatro’ canlanmaya başladı. Çok sayıda oyun çıkıyor, yer açılıyor. Ne hoş. Ancak bunun niteliksel bir canlanma olduğu söylenemez. Ödeneksiz tiyatro yapmanın en büyük dezavantajı bence bu. Tiyatroyu besleyen tek kaynak gişe olunca, ‘tiyatro seyircisine’ ve onun beğenisine bağımlı oluyorsunuz. Kim konutundan çıkıp, bilet alıp, oyuna geliyorsa, ona oyun üretiyorsunuz. Bu nedenle, 90’lar ve 2000’lere nazaran, tiyatronun daha muhafazakâr bir yerde olduğunu düşünüyorum. Mümkün olduğunca risk almadan hareket ediliyor. Tanıdık, bildik, alışıldık olanın peşinden gidiliyor. Zira bu şartlarda yalnızca ‘yapıyor’ olmak bile gereğince riskli bir durum. Elbette genelleme yapıyorum.

Bir tiyatro kümesi, oynayacak bir sahne bulmak için, ne üzere zorluklarla karşılaşıyor? “Ev sahibi” olmamanın avantajları ve dezavantajları nelerdir?

Şule Ateş: Artık ikisi de çok sıkıntı. “Meydan buldum at yok, at buldum meydan yok” üzere bir şey. Her iki durumda da ayrıyeten kaynağınız olması gerekiyor. Yeri döndürmek için ya da yerlere kira ödemek için… Şayet çok az masraflı ve seyircinin sevdiği bir oyununuz varsa, en şahane durum bu.

‘KİŞİSEL OLAN POLİTİKTİR’

İstanbul’da sergilenen oyun sayısı her geçen gün artarken, seyirci sayısı da artış göstermekte. Seyircinin ilgisinin tiyatroya hakikat kaymasının objektif sebepleri nelerdir?

Pınar Göktaş: Şu an yaşadığımız hayat üzerimize o denli bir şiddet uyguluyor ki tahammül edebilmek için anlatmaya, söz etmeye gereksinimimiz var. En çok da gülmeye. Biz bunu en sade formülle denemeye çalışıyoruz, kıssa anlatarak. Sahnelerdeki oyun sayısının artışını da buna bağlıyorum. Bilhassa bayan tecrübelerinin sahnede anlatılmasını önemsiyorum zira şahsî olan politiktir.

.

Alternatif tiyatro kavramına nasıl bakıyorsunuz? Üretim biçiminizi ve oyunların içeriğini “alternatif” olarak mı görüyorsunuz? Ek olarak, oyunun broşüründe, “hikâye anlatıcılığı usulüyle solo performans tasarımı” sunma üzere bir cümle yer alıyor. Ne demektir bu? Klâsik tiyatro bağlamında bu biçimi nasıl tanım edersiniz?

Şule Ateş: Alternatif tiyatronun yeni bir içerik ve/veya yeni bir söz formu öneren ya da en azından bu yeni lisanın arayışında olan bir tiyatro olması gerektiğini düşünüyorum.

2000’ler boyunca sahnelediğim performansları ‘alternatif bir estetik arayışı’ olarak görüyordum, evet. Sahne metinlerini kendimin oluşturduğu, hareket ve dansa dayalı, farklı disiplinlerin bir ortada kullanıldığı, bazen çok uzun araştırmalara dayanan, “Belgesel Tiyatro” ya da “Katılımcı Performans” olarak tanımlanabilecek ‘performanslar’ sahneledim. Kimilerini çok önemli bütçelerle yaptım. Hem içerik hem de form olarak, Türkiye için yeni yaklaşımlardı bu şovlar ve Avrupa fonlarından kaynak yaratabiliyordum. Ancak 2010 sonrası her şey değişti ve üretim/prodüksiyon çok zorlaştı. Bu yeni şartlarda, ana motivasyonum olan ‘keşif’ hissinden vazgeçmeden, ne yapabileceğimi aradım uzun mühlet. Ve bu süreçte, kıssa anlatıcılığı ve kıssa anlatan oyuncu üzerinden yeni bir araştırma sürecine giriş yaptım diyebilirim. Aslında ‘çağdaş bir form olarak anlatı tiyatrosu’ problemi evvelki rejilerimde de mevcuttu ancak 2016 yılında sahnelediğim ‘Kahramanın El Kitabı’ından beri, ‘geleneksel bir form olarak kıssa anlatıcılığı üzerinden, şimdiki bir performans estetiği kurgulamak’, problemi üzerine düşünüyorum.

Klasik olarak kıssa anlatıcısının en değerli özelliği, kıssanın daima olarak gelişme halinde olması ve anlatıcının daima doğaçlamaya açık olmasıdır. Kıssa anlatıcısı, her temsilde yine ve tekrar muharrir öyküyü. Bu vazgeçilemez özelliği, bugün ne formda, nasıl ve ne kadar sahiplenebileceğimizi merak ediyorum. Elbette büsbütün oyuncuya bağlı bir süreç bu ve o denli bir iki aylık provalarla tamamlanması da mümkün değil fakat bunu keşfetmek üzere oyuncuyla ve oyuncunun kendi gereciyle çalışıyorum. Her anlatı kendi biçimini yaratıyor. Çok büyük oranda, oyuncunun dünyası, bakış açısı, yapabilirlikleri üzerinden gelişiyor şov. Oyuncunun yaratıcılığını destekliyor ve teşvik ediyorum. Oyuncu birebir vakitte bir müellife dönüşüyor. Sahne üzerinde anlatarak ve oynayarak oyunu yazıyor. Doğaçlamalarla hem metin hem de performans şekilleniyor. Direktör ve oyuncu ortasındaki bir tenis maçı üzere yaşanıyor bu süreç. Kolektif bir yaratım süreci diyebiliriz. Avrupa’da Devised Theatre diyorlar bu yaklaşıma.

Pınar Göktaş: Direktörüm Şule ile geçirdiğimiz prova sürecine geri dönüp baktığımda bunu bir isimle sonlandırmak güç geliyor lakin klâsik ve alışkın olduğum prosedürden çok farklıydı diyebilirim. Her şeyi sıfırdan tekrar tekrar inşa ettik. Olağanda makul bir metin olur, masa başı çalışması yapılır, kimi şeyler katılaştırılır ve oyuncu onun içinde hareket eder. “Öyle Şeyler Sadece Sinemalarda Olur” sürecinde ise, her şey sıfırdan ve öykü anlatarak sahne üzerinde gelişti. Bazen pes etmeye yaklaştığım anlar oldu. Zira bu otobiyografik bir anlatı. Kendimden kendi hayatımdan çok şey var ve derinleştikçe zihin kaçma eğilimi gösteriyor. Tahminen de oyunun mizahi istikametinin ağır basmasının sebebi bu his.

“Öyle Şeyler Sadece Sinemalarda Olur” neyi anlatıyor?

Pınar Göktaş: 90’ların sonu ve 2000’lerin başına yayılan ve romantik sinemaları çok içselleştirmiş bir kız çocuğunun büyüme ve gerçek hayatla müsabaka öyküsü. Ve bu büyüme sürecine müzikleri ve sanatçı kimliğiyle eşlik eden Tarkan’a bir teşekkür mektubu. Her ne kadar farkındalığımı artırmaya ve toplumsal cinsiyet bahislerinde yol almaya çalışan biri de olsam masallarla ve romantik sinemalarla büyüdüm. Bu idealize edilmiş aşk tarifi kanımda DNA’mda dolaşıyor. Tıpkı bir sürü bayan üzere. Oyunda şöyle bir cümle var: ‘’Bir yerlerde bir yanlış olduğunu düşünüyorum, bence toplu olarak kandırıldık kimse bize büyürken gerçeklerden bahsetmedi.”  Aslında oyunun ismi da o yüzden “Öyle Şeyler Sırf Sinemalarda Olur”. Bir sonuca vardığım anlaşılmasın. Bu bir sonuca varma öyküsü değil.

Oyun, içeriği itibariyle bir büyüme kıssasını mevzu alıyor. Bir kişinin tarihi, bir ülkenin de tarihidir, tıpkı vakitte. Toplumsal bağlamda, bir bayanın, bilhassa de Türkiye’de yaşayan bir bayanın, “büyüme hadisesini” nasıl yorumlarsınız?

Pınar Göktaş: Bayanlar olarak tecrübelerimizi paylaştıkça aslında her şeyin ne kadar da benzediğini, şartlar farklı olsa bile nasıl birebir yollardan geçtiğimizi görüyorum. Zira karşımızda yıkılmaz bir kule üzere duran erk birebir erk. Ve yakından bakınca aslında o kadar da yıkılmaz olmadığını görüyor insan. Bir kız çocuğu olarak kendi sesimi, içsel gücümü, sonlarımı bulmam öğrenmem elbette vakit aldı hala üzerinde çalışıyorum. Kız çocuklarının cesaretli, güçlü ve potansiyellerinin farkında olarak büyümelerini önemsiyorum.

Nerede, hangi günlerde oynuyorsunuz?

Pınar Göktaş: Prömiyerimizi Zeytuna Cezayir’de yaptık. Aslında bir bar fakat oyun geceleri orayı bir sahneye dönüştürüyoruz. Seyirci, evvel bir şeyler içip, sonra oyun izleyebiliyor. Rastgele bir dekorumuz olmadığından epeyce esneğiz nereye çağırılırsak gidebiliyoruz (gülüyor).

Oyunumuz, 4 Şubat Salı 20.30 Zeytuna,  9 Şubat Pazar 18.oo Zeytuna, 15 Şubat Cmrt 18.30 Moda Sahnesi, 18 Şubat Salı 20.30 Zeytuna, 25 Şubat Salı 20.30 Koma Sahnesi, 26 Şubat Çarşamba 20.30 Bomontiada’da sahnelenecek.