Türk bilim insanı Özden Baltekin İngiltere’de prestijli Longitude Ödülü’nü kazanan ekipte: ‘Antibiyotik direncine karşı çığır açtılar’

İngiltere’de 8 milyon sterlinlik itibarlı Longitude (Boylam) Mükafatı, İsveç’te bir antimikrobiyal direnç testini geliştiren takıma verildi. Testin mucitlerinden Türk bilim insanı Özden Baltekin de mükafatı kazanan grupta. Ödül, muhteşem mikroplarla uğraşta fark yaratacak bir buluşa verilmek üzere 10 yıldır sahibini bekliyordu.

Test, idrar yolu enfeksiyonlarında, enfeksiyonun bakteri kaynaklı mı olduğunu tespit ediyor ve bakteriye karşı uygulanması gereken gerçek antibiyotik tedavisini belirliyor. Böylece yanlış ya da gereksiz antibiyotik kullanımı önleniyor.

Mevcut klasik formüllerle sonuçlar yaklaşık 3 günde çıkanken, bu testle 45 dakikada sonuç alınıyor.

Test, antibiyotik direncine karşı “çığır açıcı nitelikte” görülüyor. 17 kişilik heyet, mükafatı kazananı 250’den fazla müracaat ortasından seçti.

Testin mucitlerinden teşebbüsçü Özden Baltekin, bu husustaki çalışmalarına doktora yapmak üzere gittiği İsveç’in Uppsala Üniversitesi’nde başlamıştı. Araştırmada icat ettikleri tekniği daha sonra kurdukları şirket yoluyla geliştirerek sonunda mükafata uzandılar. Şu an Sysmex Astrego’da Program İdare Yöneticisi olan Baltekin, tekniklerinin çığır açıcı yanının, kullandıkları nanoçipler sayesinde tek bir bakterinin gelişimini gözlemleyebilmeleri olduğunu söylüyor:

“Herkes bakterilerin sayısını saymaya çalışırken, biz uzunluğunu ölçüyoruz”.

Test, Sysmex Astrego şirketi tarafından Avrupa’da piyasaya sürüldü.

“Sessiz pandemi”

Maddi kıymeti Nobel Ödülleri’nin yaklaşık 10 katı olan Longitude (Boylam) Mükafatı tarihte ikinci sefer veriliyor. Verilen para ödülüyle, buluşun desteklenip geliştirilmesi hedefleniyor.

1714 yılında kabul edilen “Boylam Kanunu” ile o devir mükafatın, denizciliğin en büyük sorunu olan “boylam belirleme”yi çözebilecek bireye verileceği açıklanmıştı.

2014’te açıklanan son Longitude Ödülü’nün teması ise İngiltere’de yapılan bir kamuoyu yoklamasıyla “antimikrobiyal direnç” olarak belirlendi.

İlaçlara karşı dirençli enfeksiyonlar her yıl 1 milyondan fazla insanın vefatına neden oluyor.

Dünya Sıhhat Örgütü datalarına nazaran 2019’da 1 milyon 270 bin kişi direkt antimikrobiyal direnç nedeniyle, 4 milyon 950 bin kişi de irtibatlı sebeplerle hayatını kaybetti.

Bu yüzden buna “sessiz pandemi” deniyor.

Antibiyotiklerin enfeksiyonların tedavisinde hayati olduğu aşikar. İngiliz fizikçi Dame Sally Davies, “Antibiyotikler olmadan bildiğimiz çağdaş tıp çökmenin eşiğine gelir” diyor. Lakin her antibiyotik kullanımı, bedendeki bakterinin o antibiyotiğe karşı direnç kazanacak biçimde evrilmesine fırsat veriyor.

Geliştirdiği bu direnç sayesinde bakterinin hayatta kalma talihi artıyor ve yayılıyor. Bu nedenle hayat kurtarıcı bu ilaçların lakin sahiden işe yarayacağından emin olunduğunda kullanılması gerekiyor.

Baltekin, geliştirdikleri testle “Birincisi gereksiz antibiyotik kullanımını azaltıyoruz, ikincisi de hangi antibiyotiği kullanmamız gerektiğini çok kısa müddette görebiliyoruz” diyor.

Test nasıl çalışıyor?

Test idrar yolu enfeksiyonlarında işe yarıyor. Bu, birden fazla bayanı hayatlarının bir evresinde etkileyen ve İngiltere’de reçete edilen antibiyotiklerin de beşte birinin verilme nedenini oluşturan bir enfeksiyon tipi.

Baltekin de her yıl yaklaşık 150 milyon bayanın idrar yolu enfeksiyonu geçirdiğini ekliyor.

Bir hastaya yapılan birinci muayenede enfeksiyonun bakteri mi yoksa virüs ya da mantar kaynaklı mı olduğunu saptamak güç.

Şu an dünyada yaygın olarak izlenen yolda, hekimler hastadan alınan örnekleri mikrobiyoloji laboratuvarına gönderip sonucu beklemek zorunda kalıyor. Örnek petri tabağında (bakteri üretme tabağı) bekletilip sonunda hangi antibiyotiğin kullanılması gerektiğine karar veriliyor. Bu süreç 3 gün sürebiliyor.

Ancak sonuçlar gelene kadar semptomların daha da berbatlaşması riskine karşı, ekseriyetle varsayımı olarak bir antibiyotik tedavisine başlanıyor.

Baltekin, “Araştırmalar hastaların yaklaşık yüzde 50’sinde bakteri bulunmadığını gösteriyor. Yani hastaların yarısı gereksiz yere antibiyotik almış oluyor. Boşu boşuna ya da yanlış antibiyotik kullanımıyla insanlardaki antibiyotik direnci gelişme suratı da artıyor” diyor.

Ödülü kazanan test, evvel enfeksiyonun bakteri kaynaklı olup olmadığını tespit ediyor, akabinde 5 tip antibiyotiğe karşı direncini ölçerek, hastaya verilecek gerçek antibiyotiği tespit ediyor. Test aygıtında nano-akışkan çipler kullanılıyor.

Testi geliştiren takım, bu sürecin hızlandırılıp, yanlışsız antibiyotiğin kısa müddette tespit edilmesiyle, gereksiz ya da yanlış antibiyotik kullanımının büyük ölçüde azaltılabileceği görüşünde. Testin bakteri tespiti ve sonrasındaki hakikat antibiyotiği belirmedeki doğruluk oranı ise yüzde 90 düzeyinde.

Testin piyasa haklarını elinde tutan Sysmex Astrego şirketi, testi Nisan ayında Avrupa’da birtakım ülkelerde kullanıma sunduğunu, İngiltere’de de çalışmaların sürdüğünü açıkladı.

Şirketin CEO’su Mikael Olsson, “8 milyon sterlinlik ödül farklı idrar yolu enfeksiyonları ve antibiyotik tipleri üzerinde çalışmamızı ve daha fazla hastaya daha süratli erişim sağlamamızı kolaylaştıracak” dedi.

Baltekin de eserin birinci modelinde Avrupa’da kullanılan 5 çeşit antibiyotiği sunduklarını, lakin ancak bu teknikle farklı antibiyotikleri de test edebildiklerini söyledi:

“Ödülü olağan ki bir evrede eserimizdeki antibiyotik çeşitliliği artırmak ve ülkelere nazaran özel dizaynlar yapmak üzere kullanmak istiyoruz.”

İngiltere Ulusal Sıhhat Hizmetleri (NHS) yapılacak testlerin akabinde testi ulusal sıhhat programına alıp almamaya karar verecek.

Özel olarak yaptırmak istenirse, testin fiyatı 25 sterlin (yaklaşık 1050 TL) .

Baltekin, testin Türkiye’ye getirilmesi için de sürecin başlatıldığını söyledi.

Global Antibiyotik Araştırma ve Geliştirme Ortaklığı’ndan Prof Laura Piddock ise testin maliyetine dikkat çekerek, bunun yalnızca testi maddi olarak karşılayabilecek ülkelerde “çığır açıcı” bir yenilik olacağını lakin antimikrobiyal direncin giderek daha da kötüleşmekte olan global bir sorun olduğunu belirtiyor.

Türkiye’de durum ne?

Antimikrobiyal direnç, Dünya Sıhhat Örgütü’nün 15 yıldır en fazla üzerinde durduğu sıhhat problemlerinden.

Her yıl 18-24 Kasım Dünya Antimikrobiyal Farkındalık Haftası olarak kutlanıyor.

Türkiye’de de “kıyaslanabilir ve sağlam direnç bilgilerinin toplanması amacıyla” 2011 yılında Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü bünyesinde Ulusal Antimikrobiyal Direnç Sürveyans Sistemi (UAMDSS) kuruldu.

Sağlık Bakanlığı Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu (TİTCK) bilgilerine nazaran, 2011’den bu yana kişi başına düşen antibiyotik tüketimi azalıyor. 2011’de 42,2 ünite olan 1000 kişi başına günlük antibiyotik tüketimi, 2016’da 40,1’e geriledi. Yıllar içinde aşikâr oranlarda azalma ve kısmi artışların akabinde geçen yıl prestijiyle 1000 kişine başına düşen günlük antibiyotik tüketim ölçüsü 34,2 oldu.

Dünya Sıhhat Örgütü’nün son raporuna göreyse Türkiye, Avrupa’da antimikrobiyal direncin en yüksek olduğu ülkeler ortasında. Koli basili, klebsiella pneumoniae, acinetobacter çeşitleri ve streptococcus pneumoniae bakterilerinde Türkiye’de antimikrobiyal direnç yüzde 50 ve üzerinde (*2023’te yayımlanan rapor 2021 yılı datalarına nazaran derlendi).

Baltekin de Türkiye’de şuurun arttığını ve olumlu gelişmeler olduğunu söylüyor:

“Türkiye’deki antibiyotik direnç oranları yüzde 50 düzeyinde…Hindistan’da mesela durum daha makûs, direnç oranları yüzde 90’ı buluyor. Bu da şu demek; bir hastaya antibiyotik verdiğinizde bu antibiyotiğin çalışıp çalışmayacağını garanti edemiyorsunuz. Türkiye’de ise birçok ilacın çalışma bahtı yüzde 50”.

Longitude Ödülü’nün dünyayı değiştiren öyküsü

18. yüzyılda gemilerin denizde bulundukları boylamı hesaplayabilecekleri bir aygıtın bulunmaması nedeniyle hem ticari hem de askeri birçok gemi kayboluyor, batıyor ve büyük can ve mal kaybı yaşanıyordu.

Çözüm bulunması için yapılan baskı üzerine İngiliz hükümeti 1714 yılında bu sorunu çözebilecek keşfe imza atacak bireye 20 bin sterlin ödül vereceğini açıkladı.

Dönemin bütün bilim insanları bu sorunu çözmeye uğraşmış; Ay’dan, hatta Jüpiter’in uydularından faydalanarak lokasyon belirleme teknikleri üzerine çalışmışlardı.

Çözümse, sıradan bir saat zanaatkarından geldi. John Harrison, 40 yıldan üzün müddet çalıştı ve gemilerdeki fizikî şartlarda bile çok küçük bir yanılgı hissesiyle çalışan bir saat geliştirdi.

Toplumun ayrıcalıklı kesitinden gelmeyen Harrison’ın sonraki uğraşı ise Longitude Ödül Komitesi’ni icadının çalıştığına inandırmak oldu. Yıllar içinde saatinin yeni versiyonlarını da üreten Harrison’a ödül komitesi yaptığı her yenilik için yıllar içinde belli ölçülerde para mükafatı verdi.

Bu yıl verilen Longitude Ödülü ise inovasyon ajansı Nesta’nın Challenge Works ünitesi tarafından yürütüldü.

Challenge Works Müdürü Tris Dyson, “Acil tahlile gereksinim duyulan çok büyük meselelerde, mükafatlar en zeki bireyleri bu meseleye tahlil üretmeye sevk ediyor” dedi.

4,4 milyon sterlinlik bir sonraki Longitude Mükafatı, demans hastalarının diğerlerine bağımlı olmadan yaşamalarını sağlayacak bilimsel gelişmelere verilecek.