Türkiye’de 1000 yıllık büyük maden! Tonu 1,5 milyon dolar

Paklık ve hijyen eserleriyle Türkiye’de öne çıktı bor lakin stratejik açıdan geleceğin madeni. Topraktan çıktıktan sonra fizikî zenginleştirmeyle satarsanız tonu 150 dolar. Fakat işlemeye başlayınca örneğin zırhta kullanırsanız tonu 400 bin dolara çıkıyor. Tank zırhı ve helikopter koltuk zırhı imalinde kullanılıyor bor karbür. Çelikten 2 kat güçlü 3 kat hafif olması da büyük avantaj.

İşin içine nükleer tesis başta olmak üzere stratejik bahisler girince tonu 1.5 milyon dolara kadar çıkabiliyor. Bor karbür nükleer reaktörlerde denetim çubuğu ve absorpsiyon bilyası olarak büyük bir fonksiyon görüyor. Dünyanın en kaliteli boruna sahip Türkiye bor karbürü işlemeye yönelik tesis de yapacak. Öteki bir ülkede bor olmasa, dünyanın bor muhtaçlığını Türkiye’nin 1000 yıl karşılayacak rezerve sahip olduğu düşünülünce ortaya enteresan bir öykü çıkıyor.

Güç ve Olağan Kaynaklar Bakanı Fatih Dönmez ile bor madenini ve gelişim serüvenini konuştuk. Gelin bor madeninin 150 dolardan 1.5 milyon dolara nasıl dönüşebileceğini Bakan Dönmez’den dinleyelim:

BOR NASIL BİR MADEN, EHEMMİYETİ NEDEN KAYNAKLANIYOR? 
Bor, çok çeşitli bileşik yapma kapasitesine ve nötronları absorbe etme özelliğine sahip olmasından endüstrinin vazgeçilmez hammaddelerinden. Dünyada stratejik değere sahip olan bor, savunmadan cam kesimine, seramikten tarıma ve paklık eserlerine çok çeşitli alanlarda kullanılıyor.

Dünyada 4.5 milyar ton bor rezervi var. Bu rezervin 3.3 milyar tonu Türkiye’de. Yani yaklaşık yüzde 73’ü. Geri kalan 1.2 milyar tonu rakip ülkelerde. ABD’nin rezervi yüzde 6, Rusya yüzde 8, Çin, Şili, Peru, Arjantin yüzde 3. Türkiye’de Eskişehir, Kütahya ve Balıkesir’de çıkıyor. Pekala, yıllık bor tüketimi dünyada ne kadar? 4 milyon ton civarında. Bu hesaba nazaran dünyada hiç bor olmasa, bir tek bizde olsa, dünyanın bor gereksinimini 1000 yıl biz veririz.

Rezerv, üretim ve satışta ‘dünya bor lideri’yiz. Dünya bor bölümündeki talebin yaklaşık yüzde 56’sı Türkiye, yüzde 28’i Amerika olmak üzere 2 ana üretici tarafından karşılanıyor. Ayrıyeten, Rusya, Çin, Şili ve Arjantin üzere ülkeler de makul hisseye sahip. Dünya bor üretim kapasitesi yaklaşık 5.7 milyon ton, üretim potansiyeli tüketimden çok fazla. Bizim tek başımıza yaklaşık, 2.8 milyon ton üretim kapasitemiz var.

BOR DÜNYADA HANGİ ALANLARDA KULLANILIYOR?

Bor çok fazla alanda kullanılıyor. Esas cam, seramik ve tarım bölümlerini de sayabiliriz. Dünya bor eserleri tüketiminin yüzde 48’i cam, yüzde 15’i tarım, yüzde 15’i seramik-frit, yüzde 3’ü deterjan-temizlik bölümlerinde. Bor eserlerinin bu dallardaki kullanımı; cam ve seramik üretim prosesi ve eser kalitesinde düzgünleştirirken, tarımda da gelecekte kullanımı daha da artacak. Bor eserleri tarımda da mikrobesleyici olarak kullanılmakta, hem eser kalitesini hem de üretim rekoltesini artırıyor. Sıhhat bölümünde de bor eserlerinin kullanımı her geçen gün artıyor.

GELELİM STRATEJİK TARAFINA. BORA GELECEĞİN MADENİ DENİYOR… 

Bilhassa savunma sanayi için değerli olan ve ileri teknolojili kesin eserlerin üretilmesi için değerli girdilerden olan bor karbürün ülkemizde üretilmesine yönelik çalışmaları başlattık. Kaliteli bir eser üretmek isteyen Türkiye’nin borunu almak durumunda. Bu stratejik dönüşümle, bor madenindeki kolemanitteki katma paha, borik asit üzere rafine eserlerde 3 katına, bor karbür üzere eserlerde 150 katına, bu eserlerin kullanıldığı zırh üretimi ve nükleer üzere bölümlerde ise 500 hatta 2 bin katına çıkarılabilmektedir.

Ayrıyeten, borun nötron tutucu özelliği nedeniyle nükleer santrallerde tepki düzenleyici olarak kullanılıyor. Bu da bir teknoloji yani bordan elde edilen katma kıymet 150 dolardan 1.5 milyon dolara çıkabiliyor.

BOR KARBÜR İLE İLGİLİ BİZİM NE PROJEMİZ VAR? 

Bor karbür, elmas ve bor nitrürden sonra en sert materyal. Yapacağımız yatırım ile birinci etapta bor karbür tozunu üreteceğiz. Bu eser kalitesine nazaran tonu 20 – 30 bin dolar ortası satılıyor.

Bundan helikopter koltuğunun zırhı yapılıyor. Yani savunma sanayi için değerli. Tankı zırhlayabilirsiniz. Çelikten iki kat sağlam 3 kat daha hafif. Tankı korumak için 10 ton çelik kullanacağına 3 ton bu malzemeyi kullanıyorsun. Hafif olması nedeniyle zırhlı araç daha uzun araya gidiyor ve hareket kabiliyeti artıyor. Bunun tonu ise 350 bin dolar. Çelik ile 10 kiloya zırhladığınız bir kişiyi bor karbür kullandığınızda 3 kiloyla zırhlıyorsunuz.

Paklık eserleriyle boru kullanmaya başladık, iktisada katkısı ne olacak? 
Boron paklık eserlerinin pazar hissesi 2019’da yüzde 8’in üstüne çıktı. Boron bulaşık eserlerinde yaklaşık 500 bin adet eser satışına ulaştık. 2019’da boron eserlerinde toplam satışı ise 9 milyon adeti buldu. Satıştaki ciromuz bizim yaklaşık 150 milyon lira. Fakat vatandaşın cebine katkımız 800 milyon lira. Bir de sıhhat katkımız var. Biz bu eseri temizlikte neden kullanıyoruz? Borun anti bakteriyel, anti viral, anti fungal, anti alerjik özelliği var.

Eti Maden Genel Müdürü Serkan Keleşer ise borun sürece, üretme ve atıkların değerlendirmesini, teknik ayrıntılarını ve püf noktalarını şöyle anlattı:

BORUN ATIKLARI NASIL BEDELLENDİRİLİYOR? 

Bor madeninden rafine bor üretimi sırasında ortaya çıkan sıvı ve katı atıkları uygun şartlarda depoluyoruz. Bor yatakları aşikâr oranlarda lityum içermekte olup, bugüne kadar lityum varlığı klâsik üretim teknolojileri ile ekonomik olmadığından değerlendirilememişti. Lakin, Eti Maden tarafından ülkemiz için kritik değere sahip lityum ile ilgili 3 yıldır çalışmalar yürütülmüş ve sıvı atığın içindeki lityumu geri kazanma teknolojisi geliştirilmiştir.

Birinci etapta yıllık 10 ton lityum üretim kapasitesine sahip pilot tesisi devreye aldık. Bu tesiste, atıklardaki bor ve lityum alınarak lityum karbonat ve satılabilir bor eserleri üretimi gerçekleştirilecek. İleride kurulacak 600 ton/yıl kapasiteli tesis ile de, yerli arabamızın (TOGG) pillerinde kullanılacak lityum gereksinimini karşılayabilecek potansiyele ulaşmayı ve lityum ithalatını sona erdirmeyi hedefliyoruz. Ayrıyeten, atıkların 10’da 9’undan da kurtuluyorsunuz. Şöyle ki yatırımla birlikte atığın içinden ekonomik kıymeti olan lityumla birlikte, satılabilir boraks deka ve saf su olmak üzere 3 eser elde ediyoruz. Sıvı atık barajına gerek de kalmıyor eskisi kadar.

Bu tesisle 2.7 milyon ton cevher yıllık işliyoruz. Sıvı atık 433 bin ton çıkıyor. Tesisle birlikte 600 ton lityum, 45 bin ton boraks deka ve 340 bin ton saf su elde ediyorsunuz. 433 bin ton atık, 47 bin ton sıvı ve 500 ton katı olmak üzere toplamda 48 bin ton atığa dönüşüyor. İktisadına gelirsek lityum 600 ton, ortalama 20 bin dolardan 12 milyon dolar. 45 bin ton boraks deka 20 milyon dolar. Toplam yarar 32 milyon dolar. 1.5 milyon dolarlık her yıl atık barajı yapmıyorsun. Yani yıllık 33.5 milyon dolarlık atık getirisi oluyor. Tesisi kurunca 3-4 yılda kendini amorti edecek.