Yalan haberler nasıl anlaşılabilir?

Nisan 2021’de, Annalena Baerbock’a atfedilen bir tabirin ekran imajı, Almanya’daki Facebook kullanıcıları ortasında ağır biçimde paylaşıldı. Yeşillerin seçimlerdeki başbakan adayının, evcil hayvanların çok fazla karbondioksit salınımına neden olmasını münasebet göstererek, insanların meskenlerinde hayvan beslemelerine son verme davetinde bulunduğu sav edildi.

Brezilya’da ise 2018 yılındaki seçim kampanyası sırasında, daha sonra devlet lideri seçilen sağ popülist Jair Bolsonaro lehine milyonlarca WhatsApp iletisi gönderildi. Bu iletilerde, solcu Personel Partisi’nin komünist bir diktatörlük planladığı ve pedofiliyi yasal hale getirmek istediği öne sürdü.

Ve nihayetinde pandemi devrinde, koronavirüs hakkındaki açıklamaları öbür bilimsel bulgularla çelişen tıp uzmanlarının görüntü ve gönderileri sık sık viral oldu.

Bu örneklerin ortak noktası, tümünün palavra haberler üzerine konseyi iletiler içermesi. Asparagas, fake (sahte/yalan) haber ya da dezenformasyon… İsmi her ne olursa olsun, tek gaye gerçekle ilgisi olmayan haberlerin sirkülasyona sokularak, halkın hem yanlış hem de taraflı olarak bilgilendirilmesi. Bu kasıtlı palavra bombardımanıyla kimi vakit siyasi yönelimleri etkilemek, kimi vakit çok satış yapabilmek yahut yardım toplayabilmek, kimi vakit da daha fazla reyting, tiraj yahut etkileşim elde edebilmek hedefleniyor.

Gerçek dışı haber ve bilgilerin en kıymetli özelliklerinden biri de adeta yıldırım süratiyle yayılması. Bunda kitle bağlantı araçları ve internetin tesirli kullanımının yanı sıra bilhassa son yıllarda yaygınlığı ve tesir gücü giderek artan toplumsal ağların ve iletileşme uygulamalarının rolü çok büyük.

Bu derlememizde bilhassa yazılı palavra haberlerin kolay kolay fark edilebilmesi için birtakım ipuçları vereceğiz. Manzaralı palavra haberlerle ilgili ise bilahare derlemeler yayınlayacağız.

1) Kuşkuyla yaklaşmak gerek

Oxford Üniversitesi Reuters Enstitüsü’nün yayınladığı son Dijital Haber Raporu’nda, iştirakçilerin yarısından fazlası, koronavirüs hakkında bir hafta içinde çok sayıda yanlış yahut aldatıcı bilgiye şahit olduklarını söyledi. Dörtte birinden fazlası ise ünlüler hakkında yanlış bilgiler yayıldığını belirtti.

Bu, internetteki bilgilere çabucak güvenilmemesi ve ihtiyatlı bir kuşkuyla yaklaşılması gerektiğini gösteriyor. Buna “ciddi görünümlü” haberler de dahil. Bilhassa duygusal ve tartışmalı hususlar kelam konusu olduğunda ve bu haberler albenili ve şaşırtan ögeleri yüksek bir dozda sunulduğunda…

Az evvel bahsettiğimiz Yeşiller partili Federal Dışişleri Bakanı Baerbock örneğinde olduğu üzere, yapılan niyetli paylaşımlar muhakkak gerçeği yansıtmıyor. Baerbock, ziraî hayvancılığın ya da evcil hayvan beslemenin yasaklanması tarafında bir davette bulunmadı. Lakin yeniden de pek çok kişi bu temelsiz habere inandı.

Halbuki kelam konusu paylaşımı görenler, sakin başla şu soruları sorsalardı, muhtemelen bu kadar kolay aldanmayacaktı:

• Evcil hayvan beslediğim için, bilhassa bu hassasiyetimden yararlanılmak mı isteniyor?
• Bilginin kaynağı ve paylaşılan kelamın hangi ortamda söylendiği muhakkak mi?
• Baerbock’un bu türlü bir açıklama yapmış olması mantıklı mı?
• Bu türlü bir haberi yaymak kimin çıkarına olabilir? Gaye, Yeşilleri itibarsızlaştırmak mı?
• Paylaşımda imlâ ve gramer yanılgıları üzere kuşkulu ögeler var mı?

2) Ardında kim(ler) var?

Palavra haberler çoklukla Facebook, Twitter yahut Instagram üzere platformlarda paylaşılan fotoğraf, görüntü ve metinler aracılığıyla geniş bir kullanıcı kitlesine ulaşıyor. Bilginin kaynağı olan ya da gönderiyi birinci paylaşan hesap ne kadar muteber? Bu hesap gerçek bir kişi ya da kuruma mı ilişkin, yoksa “trol” diye tabir edilen ve manipülatif gayeler için oluşturulan uydurma bir hesap mı?

Kuşkulu bilgileri yaymanın bir öbür yolu da “messenger” diye isimlendirilen iletileşme uygulamaları. Kuşkusuz bu uygulamalar içinde en bilinen ve yaygın olanı WhatsApp. Brezilya’da 2018 yılındaki başkanlık seçim kampanyası sırasında, palavra haberler yaymak için bu tanınan uygulama aktif bir formda kullanıldı. “Folha de S. Paulo” gazetesinin araştırmasına nazaran, Brezilyalı birtakım şirketler, internet servis sağlayıcılarına, sağ popülist Bolsonaro lehine toplu propaganda iletileri gönderilmesi talimatı verdi. Alıcıların cep telefonu numaraları ise sağ popülistler ve üçüncü şahıslar tarafından tedarik edildi.

Brezilya Devlet Lideri sağ popülist Jair Bolsonaro’nun 2020 yılında korona ile ilgili 900 kereden fazla yanlış yahut aldatıcı tabirler kullandığı tespit edildi.

Size de bu halde toplu iletiler gelirse, göndericiye kaynağını sorabilirsiniz. Lakin genelde bu tıp bildiriler, doğruluk dereceleri sorgulanmadan, rehberdeki öteki bireylere olduğu üzere iletiliyor. Bu artık büyük bir sorun haline geldiği için, WhatsApp, son vakitlerde tahlil odaklı kimi küçük yenilikler getirdi. Örneğin, bir mesajın üzerinde küçük bir ok ve yanında da “iletildi, forwarded, weitergeleitet” vb. ibareler görürseniz, göndericiye öteki bir kaynaktan gelen bu bildirinin size de iletildiğini anlayabilirsiniz (bkz. ekran görüntüsü). Üst üste iki ok varsa, bu, bildirinin size ulaşana kadar en az beş sohbet zincirinden geçtiği manasına geliyor.

Mesaj bir irtibat (link) içeriyorsa, yönlendirilen sayfa yahut platformu da inceleyip sorgulayabilirsiniz. Yönlendirildiğiniz site şayet bir haber portalı ise temel gazetecilik unsurlarına ne kadar riayet edildiğini, kullanılan başlık ve görsellerden kolay kolay anlayabilirsiniz. Unutmayın: Paylaşımın bir ilişki içermesi, bilginin gerçek olduğu manasına gelmez!

Kelam konusu site bir devlet kurumuna ilişkin olabileceği üzere, ferdî bir blog sayfası ya da mizah içerikli bir platform da olabilir. Sayfanın sahibine ya da sorumlusuna dair açık bilgilerin yer aldığı “Hakkımızda” (About us, Impressum) kısmının olmaması, sitenin sağlam olmadığının en kıymetli göstergelerinden biridir. Fiyatlı üyeliğe yahut aboneliğe zorlama, çok ve rahatsız edici reklamlar, imlâ ve gramer yanılgıları ya da amatörce bir sayfa tasarımı, yeniden bu sayfanın sağlam olmadığına dair öbür değerli ipuçlarıdır.

İsterseniz, somut bir örneğe birlikte bakalım: www.worldnewsdailyreport.com sitesi, görsel olarak çağdaş ve profesyonel bir izlenim verse de haber içerikleri, başlık ve spotlarda kullanılan sansasyonel sözler, çabucak şüphelenmemize neden oluyor. Haberlerin neredeyse tümü gerçek ötesi ögeler içeriyor. İşte bu tuhaflıklardan kimi seçmeler: Bermuda Şeytan Üçgeni’nde kaybolan bir gemi, yıllar sonra Sahra Çölü’nde ortaya çıktı… Bir kuaför, müşterilerinin kesilmiş saçlarından voodoo bebekleri yaptığı için mahpusa atıldı…. New Jersey’li çiftin, kardeş olmalarına karşın evlenmesine müsaade verildi… Yarı insan yarı sincap bir kişi, yer fıstığı yüklü 20’şer tonluk iki kamyonu soyduğu için tutuklandı… Eski işvereninin bahçesine 200 bin dolarlık gübre boşaltan piyango talihlisi tutuklandı… Yamyam katil, son yedi yılda 23 pizza kuryesi, 6 Yehova Şahidi ve iki postacıyı parçalayıp yedi….

Hiçbiri inandırıcı görünmüyor, o denli değil mi? Sitenin en üstteki logosuna dikkatle bakıldığında “World News Daily Report” başlığının altında “Where facts don’t matter” yazdığı görülüyor: “Gerçeğin değerli olmadığı yer” Sitenin en alt kısmına gittiğinizde de sayfadaki her şeyin yalnızca uydurma olduğuna dair öteki bir açıklama bulacaksınız. Yani birinci bakışta profesyonel bir haber portalı üzere görünen bu site, aslında tümüyle kara mizah ve uydurma içeriklerle dolu.

Linklerle ilgi son bir not: Aman dikkat! Bilinmeyen temasların ardında, ferdî bilgilerinize dolandırıcılık hedefiyle erişmek isteyen makus niyetli bireyler de olabilir. Şayet sizden rastgele bir şifre yahut kimlik bilgisi istenirse, burası pek de tekin bir yer değil demektir.

3) Argümanlar ne kadar gerçek?

Bir gönderinin, iletilen bir iletinin yahut yönlendirilen bir haber ya da metnin içeriğini de inceleyip sorgulamamız gerekir: Sav edilen yahut gösterilen şey dengeli ve gerçekçi görünüyor mu?

Bunu öğrenmenin en kolay yollarından biri, internet arama motorları aracılığıyla bahis hakkında küçük bir araştırma yapmak. Örneğin, bir siyasetçi çok değerli bir şey söylediyse ya da büyük reaksiyon aldıysa, bu öbür medya organlarında da kesinlikle yer alacaktır. Pek çok arama motorunun “Haber” sekmesi mevcut. Burada, arama yapılan kişi, olay ya da kavramla ilgili haberler, çoklukla en yeni yahut popülerden başlamak üzere sıralanır. Ayrıyeten siz de filtreler yardımıyla tarih ve lisan üzere parametreleri düzenleyip daha kesin sonuçlara ulaşabilirsiniz.

Resmî organların ve tanınmış kurumların sayfaları da emniyetli bilgiler için uygun bir referans noktasıdır. Örneğin, Almanlar koronavirüs konusunda en sağlıklı bilgileri Robert Koch Enstitüsü’nün internet sitesinden takip ediyor.

“Deneysel aşıya hayır” – Londra’daki bu korona aşısı tersi sanki bilgilerini nereden aldı?

YouTube ve gibisi platformlardaki kişisel görüntülere da temkinli yaklaşmak gerekir. Burada konuşanlar, alanında uzman olsalar bile şayet makul bir kurum ismine konuşmuyorsa, yalnızca şahsî görüşlerini açıklıyor demektir. Bu nedenle de telaffuzların rastgele bir kurumsal ya da resmî bağlayıcılığı yoktur. Kaldı ki bu bireyler, objektif yahut profesyonel değil de ferdî inanç ya da siyasi görüşleri doğrultusunda bir açıklama yapmış da olabilir.

Kimi durumlarda da görüntüdeki telaffuzların, yeni durumu yansıtmaması mümkün. Görüntünün platforma yüklendiği tarihin yeni olması, o kaydın yeni olduğu manasına gelmez. Eski bir açıklamanın “yeniymiş” üzere sunulmuş olabileceğini sakın unutmayın!

Bu kısımla ilgili son bir tavsiye daha: Palavra haberlerle çaba etmeyi maksat edinmiş çeşitli internet siteleri de var. Hatta kimileri, asparagas haberleri açıkça ifşa etmektedir. Örneğin Almanca haber içeriklerin doğruluğunun teyit edilebileceği esas portallar ortasında Correctiv, Hoaxsearch ve natürel ki Türkçe dahil 30 lisanda haberlerin yer aldığı Deutsche Welle bulunmaktadır.

4) Her şeyi iletmeyin!

Bir internet kullanıcısı olarak siz de palavra haberlerin olumsuz tesirlerine karşı bir şey yapabilirsiniz. Örneğin üstte bahsettiğimiz “çift oklu” mesajları diğerleriyle paylaşmadan evvel iki kez düşünmenizi öneriyoruz. Çünkü kelam konusu bildirinin palavra ve iftira üzere ögeler içerdiği sonradan anlaşılsa bile “Bu iletiyi paylaşırken makûs bir niyetim yoktu” mazeretinin gerisine sığınmak, vicdanımızı rahatlamayacaktır. Hatta bazen bir anlık gafletimizin yasal birtakım sonuçları da olabilir. Çünkü aleni bir hatanın işlenmesine, o içeriği paylaşmak suretiyle istemeyerek de olsa iştirak etmiş olabiliriz. Unutmayın: Yanlış bilgi, birden fazla defa berbat niyetten değil, dikkat eksikliği ve muhakkak hislerin tesiriyle içine düşülen bir anlık gafletten ötürü yayılır.

Bu nedenle: Şayet bilgilerin kaynağı ve güvenilirliği konusunda azıcık dahi kuşkunuz varsa bunları katiyen diğerlerine iletmeyin! Gönderenle irtibata geçme imkanınız varsa, kelama gelen bilginin doğruluğunu sorgulayın. Şayet tanımadığınız bir göndericiden cürüm içerikli mesajlar alıyorsanız, durumu vakit geçirmeden ilgili resmî makamlara ve hususla ilgilenen web sitelerine bildirin. Böylelikle olumsuz içeriklerin yayılmasının önlenmesi konusunda siz de üzerinize düşen sorumluluğu yerine getirmiş olursunuz.

Ines Eisele

© Deutsche Welle Türkçe