Zamanın yoldaşları

Oğul Aşkın

“Çağdaş” kavramının kuramsal tartışmaların ortasında dik bir halde ayaklarının üzerinde durabilmesi için Boris Groys dört ana başlık üzerinden bir izlek yaratmıştır. Başlıklar, birbiriyle bütün ve birbirini var eden başlıklardır: Mevcut, İnançsızlık, Artık-Zaman, Vita Activa.

MEVCUT (ŞİMDİ VE BURADA)

Çağdaş sanat, ismini kendi çağdaşlığını ortaya koyduğu ölçüde hak eder. Bu durum sanat eserinin yakın vakitte yapılmasıyla alakadar değildir. Çağdaş olmak, direkt bulunmak, artık ve burada olmak olarak anlaşılabilir. Artık ve burada olanın varlığı geçmişin izleri ve geleceğin niyetlerinin kullanarak anı yakalıyor ve tabir edebiliyorsa çağdaştır. Lakin Derrida, tam da bu noktada mevcudun geçmiş ve gelecek tarafından bozguna uğratıldığı için mevcudun kalbinde her vakit bir namevcudun olduğunu söylemektedir. Bu tenkidin berisinde asıl sorulan soru şudur: Mevcutta bizi bu derece ilgilendiren nedir?

Wittgenstein, mevcudiyet inancının, günlük hayatın akışını görmezden gelen metafizik geleneğin zorla kabul ettirdiği doğal olmayan bir meşguliyet olduğunu söyler. Wittgenstein’a nazaran mevcuda yönelik alaka, felsefi ve sanatsal bir mesleksel deformasyondur ve tedavi edilmesi gerekmektedir. Öyleyse mevcut, kendini günlük hayatımızda nasıl ortaya koyar?

Mevcut, geçmiş ve gelecek ortasındaki pürüzsüz bir geçiş noktası değil geçişimizi engelleyen, plan ve ümitlerimizi olanaksız kılan bir şeydir. Mevcut, artık ve buradanın dar kapısından geçebilmek için gelecekten beklentilerimizi düşürmeye yahut geçmişteki aziz geleneklerimizin kimilerini yıkmaya karar verdiğimiz andır.

İNANÇSIZLIK

Bahsedilen bağlamda, çağdaş, aslında kuşkudan, tereddütten, meçhullükten ve kararsızlıktan oluşur. Çağdaş, uzatılmış hatta potansiyel olarak sonsuz bir erteleme periyodudur. Bu durumda çağdaş sanatın, çağdaş tasarıların yine değerlendirilmesiyle uğraşan bir sanat olarak yorumlanmasını sağlar. Çağdaş tasarılara ait tereddüdün esasen onların vaatlerine yönelik büyüyen bir inançsızlıkla ilgisi vardır. Bu sebepten çağımızda kalıcı sanat koleksiyonculuğu tepededir. Arşiv, kütüphane ve müze, seküler devamlılığı; dirilişe ve sonsuz yaşama dair dinî vaadin yerini alan bir sonsuzluğu vaat etmiştir. Bu vaade olan muhtaçlık inançsızlıktan ötürüdür.

Foucault, vaktin basitçe kaybolmaktan çok biriktiği çağdaş alanları heterotopya diye isimlendirmektedir. Bu çerçevede sonuncu eserin üretimi için kullanılan vakit eser üretildiğinde de silinmektedir. Yitirilmiş vakit, üretenin hayatına yapılacak övgü ile telafi edilir.

Mevcut, geçmişten geleceğe bir geçiş noktası olmaktan çıkmıştır; onun yerine, hem geçmişin hem de geleceğin daima yine yazımının yapıldığı bir yer haline gelmiştir. Mevcudumuz içinde emin olabileceğimiz tek şey bu tarihî anlatıların şimdiyi çoğalttıkları üzere yarını da çoğaltacakları ve bizim de onlara reaksiyon gösterecek olmamızdır.

ARTIK-ZAMAN

Çağdaşı çeşit artık vakit temelli yapılan sanattır. Zira üretken olmayan, harcanmış, tarihi olmayan artık vakti bir izlek haline getiriyor. Bu sanat, vakitte yer alan; lakin hiçbir makul eserle sonuçlanamayan aktiflikleri yakalıyor ve gösteriyor. Tarihi anlatılardaki “Sisifos anlatısı” bu sonuçlanmayışa örnektir.

Çağdaşlaşma süreci, hiçbir gerçek sonuca ulaşamadığı için belgelenebilen ve belgelenmesi gereken harcanmış, artık-zaman olarak görünmeye başlar. Edebi yinelemeyi uygulamak, sanat üzerinden tarihi olmayan bir vakit fazlası yaratarak, hayatın sürekliliğinde bir kopma başlatmak olarak görülebilir. Ve bu nokta, tam da sanatın sahiden çağdaş olduğu noktadır.

VİVA-ACTİVA (EYLEM YAŞAMI)

Bu noktada “çağdaş” sözcüğünün daha farklı bir manası devreye girer. Çağdaş olmak, mecburî olarak, mevcut olmak, artık ve burada olmak manasına gelmez; “zamanda olmak”tan çok “zamanla olmak” manasına gelir. Almanca’da “Çağdaş” sözcüğü zeitgenössisch’tir. “Zamanın yoldaşı” diye çevrilebilir. Vakitle birlikte çalışan, sıkıntıları olduğunda, zorluk çektiğinde vakte yardım eden demektir. Zira verimsiz, harcanmış, anlamsız olarak algılandığında vaktin nitekim de sıkıntıları vardır. Bu cins verimsiz vakit, tarihî anlatılardan dışlanarak, büsbütün silinme tehlikesi ile karşı karşıya kalır.

Zaman-temelli sanat içeren stant yerleri soğuktur; zira sergilenen tek tek yapıtlara odaklanmayı gereksiz dahası olanaksız kılar. Burada zaman-temelli sanat, seyirci tarafından özümsenemeyen harcanmış, artık-zamanın sonsuzluğunu zıddından göstermektedir. Lakin zaman-temelli sanat, birebir vakitte, çağdaşlığın vita contemplativa’ya vurduğu edilginlik damgasını da kaldırır. Bu da vita activa ile ortasındaki farkın silinmesini sağlar. Burada dayine , vakit temelli sanat, vakit kıtlığını vakit fazlalığına çevirmekte ve kendisini vaktin bir ortağı, yoldaşı, onun gerçek çağdaşı olarak ortaya koymaktadır.