Tufan Afşar: Olanaksızlıklar pratik zekâyı ortaya çıkarıyor

Henrik Ibsen’in oynandığında en çok ses getiren yapıtlarından biri olan “Bir Halk Düşmanı” Tufan Afşar’ın uyarlaması ve rejisiyle günümüze geliyor. Ibsen’den bu yana güç, siyaset, demokrasi, para, kapitalizm, medya ve iktidar-muhalefet kavramlarının ne kadar ilerlediğini ya da tahminen de daima birebir yerde durduğu tartışılıyor Halk Düşmanı’nda. Yanlışsız, ne vakit doğrudur? Kaç kişi desteklerse yanlışsız, gerçek olur?

Tufan Afşar, eğitimini Ankara Üniversitesi DTCF Tiyatro Bölümü’nde aldı. Tiyatro Tarihi ve Teorisi okurken, bir yandan da oyunculuk yapmaya başlayan Afşar, birinci olarak Tiyatro 1112 Garaj isimli tiyatroda oynamaya başlar. Yolu İstanbul’a düşmeye başladıktan sonra kendi kurduğu Tiyatro Nok’ta oyunculuk ve direktörlüğe devam ederken, bir yandan da öteki tiyatrolarda faal olarak çalışan Afşar’la, alternatif tiyatro kavramını, ödeneksiz tiyatro yapmanın zorluklarını ve Halk Düşmanı’nı konuştuk.

Tufan Afşar

“Tiyatro Nok” isimli tiyatro kümesi nasıl ortaya çıktı?

İstanbul’a 2016 yazında taşındım ve çabucak yüksek lisansa başladım. Bu ortada birtakım tiyatroların seçmelerine girdim, reklam ve dizi görüşmelerine gittim derken, hiçbiri olmadı. Yalnızca derslere devam ettim alışılmış. Sonra bir gün dedim ki “yeter be, birilerinin beni tercih etmesini mi bekleyeceğim” ve kendi tiyatromu kurmaya karar verdim. Zati hem amatör tiyatro, hem profesyonel tiyatro, hem de okulun verdiği tecrübeyle, biraz da sıkılmışlığın getirdiği yürekle giriştim işe. Ankara’daki son dönemimde yönetip oynadığım, yeni yazılmış tek kişilik bir oyunum vardı, 2017’nin Nisan ayında onu oynayarak Nok’un serüvenine başladım. Sonra çok hoş beşerlerle, çok hoş işler yaparak büyümeye başladık.

Ödeneksiz tiyatro yaparken ne üzere zorluklarla karşılaşıyorsunuz?

Ödenek. Olağan ödeneksiz tiyatro zorlayan bir şey, hele ki günümüz ekonomik şartlarında. Elinizdeki kısıtlı imkanlarla bir yaratımda bulunmaya çalışıyorsunuz. Zira yalnızca sahne üstüne ilişkin sarfiyatları yok, prova vakitlerinin sarfiyatları esasen işin yorucu ve maliyetli kısmı oluyor. Bir yandan sanatsal yaratım ile uğraşırken, başka tarafta da bunlarla uğraşmak insanı dağıtıyor ve ziyadesiyle yoruyor. Bu vakit içinde kâfi imkanınız olmayınca da bu sefer sahne üstü için kurduğunuz hayalleri kısıtlamaya başlıyorsunuz. Doğal şu da bir gerçek, olanaksızlıklar öteki bir yaratıcılığı, pratik zekâyı ortaya çıkartıyor zira en az çıktı ile en çok faydayı hedefliyorsunuz. Prova yeri, salon kiraları, kostüm, dekor, harcamalar derken, aslında ödeneksiz tiyatrolarda her şey takımların özverisiyle ortaya çıkıyor. Herkes bir şeyleri bekletiyor, görmezden geliyor, elini taşın altına koyuyor. Bu maddi zorluklar fakat ve lakin bir ortada, yapılan işi sahiplenerek aşılabiliyor. Bunun içinde alışılmış mesleksel profesyonellik kriterlerinin göz gerisi edilmemesi bence değerli bir nokta.

Alternatif tiyatro kavramına nasıl bakıyorsunuz? Üretim biçiminizi ve oyunların içeriğini “alternatif” olarak mı görüyorsunuz?

Bence artık bizlerin yaptığı tiyatro alternatif olmaktan çıktı. Alternatif derken, neyin alternatifi? Ana akım, büyük sahnelerin, ödenekli tiyatroların alternatifi. Elbette biz ayda iki defa 1000 kişilik salonda oynayan tiyatroların ya da devlet ve kent tiyatrolarının alternatifi sayılıyoruz. Lakin tiyatronun daimi izleyicileri “alternatif” tabir edilen sahneleri de takip ediyor. Günümüz sanatsal üretimlerine baktığımızda ben bizlerin alternatif olduğunu düşünmüyorum. Ancak koca sahnelerde, ışıklar, dekorlar ile oyun izlemeye alışmış seyirci, nispeten küçük bir alanda, oyuncuyla çok daha yakın ve kısıtlı imkanlarla karşılaşınca bizi alternatif olarak görüyor. Lakin her şeye, her farklı şeye anında ulaşılan bir dünyada ufak farklılıklara alternatif denmesini ben manalı bulmuyorum pek. Bu biraz etikete dönüştü artık. Genel seyirci dediğimiz seyirci hala bize alışma sürecinde, bu yüzden ben de kendi yaptığımız işleri anlatırken kırk saat kaygı anlatmak, ancak yok artık bakın şöyle, demek yerine “alternatif tiyatroyuz” diyerek geçiyorum.

.

Bir tiyatro kümesi, oynayacak bir sahne bulmak için, ne üzere zorluklarla karşılaşıyor? “Ev sahibi” olmamanın avantajları ve dezavantajları nelerdir?

Prova yapacak sahne bulmak sıkıntı, oynayacak sahne bulmak güç. Çok fazla grubun olması da zorlaştırıyor süreci elbette, herkes kendine bir yer arıyor. Bizim mesleğimiz aslında sahiplenmekle çok alakalı. Yapacağımız işi sahiplenmek için, işi yapacağımız yeri da sahiplenmek istiyoruz. Tiyatroculara bakın, 3 gün üst üste bir yerde prova yapacaksa, birinci gün her şeyi düzgünce oyar, ikinci gün kalkar çayını alır bardağını yıkar, çantasını bir yere, montunu bir yere, telefonunu bir yere bırakır, yeri sahiplenir. Bunun haricinde prova yeri bizim üzere tiyatrolar için büyük sorun. Hem prova yapacak yeri bulmak, hem de maddiyat epeyce zorluyor. Konut sahibi olmanın avantajları büyük, siz de nerede olduğunuzu biliyorsunuz, dekor taşıma üzere bir yükünüz olmuyor, seyirci sizi bir sahnede nizamlı olarak görünce orada daha rahat takip ediyor. Dezavantaj olarak şu an aklıma gelen tek şey, farklı seyirci kitlesi ve profilleriyle müsabaka talihiniz azalıyor. Ancak bu ekonomik şartlar içerisinde de bir sahneyi yönetim etmek epey kuvvetli bir iş. O yüzden “yeter be, ben de sahne açıyorum” demek çok da kolay kolay yapılabilecek bir çıkış olamıyor.

İstanbul’da sergilenen oyun sayısı her geçen gün artarken, seyirci sayısı da artış göstermekte. Seyircinin ilgisinin tiyatroya hakikat kaymasının objektif sebepleri nelerdir?

Bence bunda jenerasyon değişiminin tesiri epey kıymetli. Zira dünya değişmiş vaziyette, süratli değişimler yaşadık, bir toplumsal medya ihtilali yaşadık. Bu yüzden de bilhassa televizyonda yapılan işlerin kalitesi niyet, genç seyirci ona burun kıvırdı. En azından gerçek olan, onunla bir arada olana yöneldi. Natürel sayı artması hem oyun, hem de seyirci için, her şeyin güzelleştiği manasına gelmiyor. Zira niceliğin artması niteliğin artması demek değil. Bu yalnızca oyunlar için değil, seyirci için de geçerli. Seyircinin nitelikli seyirci olması, bir seyretme ve alımlama kültürünün oluşması ve gelişmesi kıymetli. Bu dediğim şeyin yaşla, eğitimle de alakası yok. Her şeye çok açık dediğiniz, çok yeterli eğitimli birisi seyretme kültürüne sahip değilse ona ulaşmak sıkıntı oluyor, zira kendisi size ulaşmak istemiyor, orada olsa bile. Lakin tam aykırısı bir profildeki seyirci ile oyun üzerine uzun uzun konuşabiliyorsunuz da bazen. Alışılmış bir öbür sebep ise tiyatronun sektörel kısmının oluşmaya başlaması. Amerika ve Avrupa’da tiyatronun sektörel bir kısmı da vardır. Yani Broadway ve West End dalın zirve noktalarıysa Off-Broadway daha az piyasa işleriyken, Off Off Broadway daha alternatif işleri barındırmaktadır. Bizde de televizyon kesiminin maddi ve içerik çıkmazına girdiği bu periyotta oyuncuların bir kısmı tiyatroya yine ya da birinci kere yöneldi. Bunu gören üretimciler da daha fazla iş üretmeye başladılar ve böylelikle geç kalmış bir bölümleşme süreci içerisindeyiz. Ayrıyeten tekrar bu “piyasa”nın içinde yer bulamayan ya da yer almak istemeyen bilhassa genç sanatkarlar da kendi oluşumlarıyla ve üretimleriyle var olmaya çalışıyorlar. Lakin bu bir arama ve oluşum süreci. Yokluktansa bolluğu tercih ederim ben şahsen. Lakin bilhassa tekil değil de, birlikte üretim süreçlerinin çoğalması, üretimlerde niteliğin artmasını sağlayacak bir etken olacaktır. Umarım bu da yakın vakitte çoğalır tiyatrolar ortasında.

.

“Halk Düşmanı” neyi anlatıyor?

Halk Düşmanı, tiyatro tarihinin en büyük ve değerli müelliflerinden Henrik Ibsen’in oyunu aslında. Oyunda bir kasabada yapılacak ve orayı kalkındıracak bir kaplıca tesisi var, bunun başında ise belediye liderinin kardeşi olan tabip yer almakta. Hekim test sonuçlarıyla kaplıcadaki meseleleri ortaya koyuyor, bilimsel datalarda bahsediyor. 1800’lerin sonlarında yazmış bunu Ibsen, lakin o gün bilime ve bilim beşerlerine verilen bedel, demokrasi, bilhassa çoğulcu demokrasi kavramı, kamu, halk çoğunluğu, siyaset ve medya ve kapitalizmin pozisyonuna bakınca ülkemizin şu anki durumu ile birebir örtüştüğünü gördüm. Bu yüzden olayı bugüne ve ülkemize getirdim. 2020 Türkiye’sinde televizyonda bir tartışma programında geçiyor oyun. Dünyanın en büyük kaplıca tesisi yapılmaktadır ve bu tartışılırken, projenin başındaki, yurt dışında yaşayan Türk bilim insanı meselelerden bahseder ve Ibsen’in tartıştığı her şeyi, bugün ve kendi topraklarımızda tartışmış oluruz.

‘MEDYA, GÜNÜMÜZDE BİR ŞOV ARACI’

Sizce günümüzde tiyatro, siyasetin ve medyanın kirli yüzünü gösterip, seyircisini değiştirebilir mi? Siz bu metni tıpkı vakitte uyarlayan şahıssınız de… Metni, “buraya” çevirirken, temel ereğiniz neydi?

Dediğim üzere, Norveçli bir müellifin 19.yüzyılda tartıştığı şeyi yaklaşık 150 yıl sonra hala o noktasında tartışıyor olmamız aslında çok can sıkıcı. Zira Ibsen’in metnine baktığımızda bir şeyler bize birtakım noktalardan tanıdık gelmiyor, aa evet burası hakikat, ancak burası bizde yok diyemiyoruz, birebir oturuyor şu anımıza. Zati bizlerin birebir yaşadığı süreçler tesirli oldu bu oyunu uyarlamamda. Aslında 3-4 sene evvel bu fikir aklıma gelmişti, fakat bir fikirdi ve üstüne çok da düşünmemiştim. Yazın metin arayışındayken, bir anda ülkemizin gündeminde gördüklerim çabucak hatırlattı bana o fikrimi ve dedim ki, şu an vakti geldi. Tiyatro kendi başına bir şeyleri değiştiremez elbette, lakin bir kıvılcım yakar, bir soru işareti, bir rahatsızlık oluşturur. Lars von Trier sinemalar için “ayakkabının içindeki taş üzere olmalıdır” der, lakin bence bu tiyatro için de geçerlidir. O kaçan taş, hayatınızı aksatmaz, fakat sizi daima rahatsız eder, kendini daima hatırlatır, odağınızı oraya çeker ve farkındalık yaratır. Lakin tiyatronun, günümüzde ve ülkemizde bir şeylerde rahatsız etmesi için, bu kadar kamplaşmış toplumumuz içinde bütün herkese ulaşmayı çabalaması gerekmektedir, mümkün olduğu kadarıyla. Ayrıyeten günümüzde medya dediğimiz o denli alışageldiğimiz üzere bir güç değildir artık, bir şov aracıdır, zira temel fonksiyonu olan hakikat haber verme fonksiyonunu kaybetmiş vaziyette, her kesim için geçerli bu, bütün her şey seçilmiş gerçeklik. Tıpkı Leonard Cohen müziği üzere “herkes biliyor, geminin su aldığını, herkes biliyor, kaptanın palavra söylediğini”.

Nerede, hangi günlerde oynuyorsunuz?

Şu an için şubat ayı tarihlerimiz aşikâr. Biz gezici bir takım olduğumuz için farklı sahnelerde oynuyoruz. Bunu yaparken de İstanbul’da her iki yakada da oynamaya ihtimam gösteriyoruz ki daha fazla şahsa ulaşabilelim. 4 Şubat Kadıköy Emek Tiyatrosu, 15 Şubat Endless Arka Taksim, 24 Şubat Entropi Sahne ve 27 Şubat Sahne Beşiktaş’ta oyunlarımız. Bütün oyunlarımız 20.30’da başlıyor. Seyircilerimiz bizi “tiyatronok” olarak toplumsal medya hesaplarımızdan takip edebilirler, orada oyun tarihlerimizi daima paylaşıyoruz.